(3havo/vwo) H6 sporen uit de ijstijd paragraaf 1

• Aardrijkskunde
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 3

Planning:

• Introductie
• Uitleg: paragraaf 1 H6
  
• maken opdracht 1 t/m 7
  
• nabespreken paragraaf 1
  
• afsluiting

aan het einde van de les kan/weet je:

• uitleggen wat er wordt bedoeld met het 'Pleistoceen'.
• uitleggen waarom er vlechtende rivieren waren in de periode vóór de Saale-ijstijd.
• vertellen hoe de keileemkoppen en stuwwallen in Nederland zijn ontstaan.

Benodigde voorkennis 

Je weet wat ijstijd is.
Je weet het verschil tussen een gletsjer en een landijs.
Je weet je weet hoe een rivierlandschap eruit zit (bovenloop, middenloop en benedenloop).
Je weet wat landschapsvormen zijn.

Openingsfoto

Wat zie je?

Waar komt dit voor?

Waarom komt dit hier voor?

Is dit gewenst?

Komt dit overal zo voor? 

Beschrijving van de openingsfoto

uitleg/aantekeningen

Geologische tijdschaal

• Geschatte ouderdom van de aarde is 4,5 miljard.

• Verdeling in tijdperken, perioden en tijdvakken.

• We leven nu in de periode Kwartair, tijdvak Holoceen.

Nu

4,5 mi

geleden

Pleistoceen

Geologisch tijdvak vanaf 

2,5 miljoen jaar tot 12.000 jaar geleden. 

Het Pleistoceen had meer dan 20 ijstijden:

• koude perioden: ijstijden (glacialen)
• warme perioden: tussenijstijd (interglaciaal)

Laatste drie ijstijden

glaciaal

interglaciaal

glaciaal

interglaciaal

glaciaal

IJstijden in Nederland

Vaak kwam het ijs in deze ijstijden niet tot Nederland.

De voorlaatste en laatste ijstijd hebben wel een grote invloed gehad in Nederland. 

.

Rivierenland tijdens een IJstijd

Tijdens de meeste ijstijden bleef Nederland ‘ijsvrij’. Landijs soms wel dicht in de buurt dan: koud klimaat en toendralandschap

Rivieren tijdens zo’n koude periode: 

In de zomer: 

- snelstromend en heel breed door veel smeltwater

 - vele ondiepe waterlopen door verstopte beddingen 

Gevolg: vlechtende rivier 

- brede puinwaaier van zand en grind

Rivierenland tijdens een IJstijd

In de winter: bijna geen water door lage temperaturen.

Grote schommelingen in de waterafvoer = ...... regiem.

Wat was debiet? Wat was regiem?

Even opfrissen: Gletsjers

Een dik pak ijs dat is ontstaan uit bevroren lagen oude sneeuw.

Gletsjers liggen in de dalen (niet op de steile toppen) van een berg.

Klik op de afbeelding:

Even opfrissen: Morenes

Berg puin meegevoerd door de gletsjer.

Er zijn 3 soorten morenes:

- Zijmorenes

- Grondmorenes

- Eindmorenes

Morenes in ijs zorgen voor erosie van het landschap. 

Als het ijs smelt blijven de stenen achter in het landschap: sedimentatie

Rivierenland tijdens het Pleistoceen

Nederland als poolwoestijn.

Landijs tot halverwege NL

Wat valt op aan de Noordzee op deze plaatjes?

Tijdens ijstijd

• steenkoud: alleen in de zomer boven nul
• meeste neerslag valt als sneeuw
• sneeuw wordt samengedrukt tot ijs
• meer landijs:

        - lagere zeespiegel 

        - Noordzee valt droog

        - gletsjers Scandinavië breiden uit tot Nederland

Voorlaatste ijstijd: Saale-ijstijd

Fase 1: Texel-Coevoorden

• Transport van zand, stenen en klei door het ijs
• Verpulvering stenen door gewicht van het ijs -> keileem = grondmorene bestaande uit een mengsel van keien, grind, zand en leem.
• Afgezet in Noord- en Oost-Nederland
• Soms zichtbaar als heuvels: keileemkoppen

Fase 2: Haarlem-Utrecht-Nijmegen

• Grens van de ijskap verloopt grillig 
• Rand ijs bestond uit ‘tongen’ die rivierdalen volgden.
• Tongbekken = door het landijs uitgediept rivierdal 
• Rivierzand en -grind werd opzij gedrukt tot stuwwallen

Stuwwal (heuvel)

Ijstong

Wanneer de ijstong weggesmolten is, blijft er een tongbekken(dal) achter

Stuwwal landschap

Ontstaan van dekzand en löss

Weichselien-ijstijd (laatste ijstijd)  

Geen landijs,  er heerste een Poolwoestijn in Nederland. 

De Noordzee was droog (Doggersland). 

Dekzand- en löss landschap is ontstaan door de wind die het zand en löss meenamen en op de hogere delen van NL blies.

Löss (heel fijn zand) landschap in Zuid-Limburg

Dekzand landschap in het oosten van NL

De rest van Nederland was poolwoestijn met zand. De wind verplaatste het zand over verschillende gebieden. Hierdoor kwam Orvelte ook onder een dikke laag zand te liggen. Dit is wat we nog steeds terug vinden in Orvelte. 

Dekzand/Löss landschap

Poolwoestijn

 Laatste ijstijd: wel koud, geen ijs.

 Nederland was een poolwoestijn of –steppe:

1. Wind kon de kale zandbodem weg blazen

2. Het zand bedekte de Pleistocene ondergrond = dekzand.

3. De lichter deeltjes kwamen verder landinwaarts = löss: Limburgse heuvels, België, Duitsland



• Uitbreiding rivieren naar het westen door droge Noordzee.  Rijn + Maas stroomden door Nauw van Calais

Poolwoestijn 

Afzettingen tijdens het Pleistoceen

• Zand en grind (fluviatiel)

• Keileem (glaciaal)

• Stuwwallen (glaciaal 

• dekzand en löss (eolisch)

Vlechtende rivieren en regiem

Zomer:  

Snelstromend en heel breed door veel smeltwater. 

Vele ondiepe waterlopen door verstopte beddingen = vlechtende rivier. 

Winter: 

Bijna geen water door lage temperaturen.

Het verschil in waterafvoer tussen de zomer en de winter = regiem. De afvoer schommelt heel erg per seizoen.

Actualiteit

Klik hier voor meer info!

Afsluitende foto B145 + B146

Wat zie je?

Waar komt het voor?

Waarom komt dit hier voor?

Is dit gewenst?

Komt dit overal zo voor? 

Beschrijving van de afsluitende foto

zelfstandig werken

lezen paragraaf 1 H6 + B95, B117, B118, B120, B121
maken opdracht 1 t/m 7
gebruik hierbij:

• tekstboek blz. 88/89
  
• werkboek blz. 109/110/111
  

stoplicht: Rood = stil lezen en werken. Oranje = fluisteren als je wilt overleggen. Groen = normaal praat niveau met werken

herhalen/nabespreken

Stuwwal

Keileemkop

Kleiner

IJs overheen gegaan

Hoger

Fase 1 van het ijs in NL

Fase 2 van het ijs in NL

tongbekken ervoor

Vervoerd door de wind

Vervoerd door het ijs

Vervoerd door rivieren

Dekzand

Löss

Grote keien

grind

zand

klei

puinwaaier

vandaag heb ik geleerd:

vandaag vind ik nog moeilijk: