KA 19: Het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling

• Geschiedenis
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 4

KA 19: het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling

schooltv.nl

Kenmerken

Verkorte versie: Renaissance en begin wetenschappelijke belangstelling

Tijdvak: Tijd van Ontdekkers & Hervormers

Jaartallen: 1500-1600

Periode: Vroegmoderne Tijd

Samenleving: Landbouwstedelijke samenleving

Invalshoek: cultuur

Mindmap: Carpe Diem (= pluk de dag), humanisme (meer individualistisch, de mens als persoon en zijn kennis staan centraal), renaissance (= hernieuwde belangstelling wetenschap, politiek, kunst, bouwkunst uit de Oudheid), heliocentrisch (= zon als centrum), Leonardo da Vinci, Copernicus en Galileo Galilei 

Persoon: Desiderius Erasmus (± 1469 - 1536). Erasmus is een vooraanstaande humanist. De mens-staat centraal. Als mens moet je zelfbewust, met veel zorg en aandacht, nadenken over de omgang met jezelf en je omgeving.

Document:  De "Lof der Zotheid" is een satirisch essay geschreven door Desiderius Erasmus waarin hij de dwaasheden en hypocriete praktijken van zijn tijd bekritiseert door de personificatie van Zotheid zelf aan het woord te laten.

Document: ‘Oratio de hominis dignitate’ (Rede over de menselijke waardigheid) van Giovanni Pico della Mirandola (1463-1494). Dit werk wordt beschouwd als een van de belangrijkste humanistische voorbeelden uit de Renaissance. Pico stelde dat God tijdens de Schepping bepaald had dat de Mens de vrijheid kreeg om ‘zichzelf te bepalen’. Dit fragment is ook wel eens de “onafhankelijkheidsverklaring van de mens” genoemd.

Leerdoel

• De leerling kan kenmerken van het middeleeuwse mens- en wereldbeeld herkennen, benoemen en uitleggen.
• De leerling kan kenmerken van het veranderde mens- en wereldbeeld (van de mentaliteitsverandering/de renaissance) herkennen, benoemen en uitleggen.
• De leerling kan kenmerken van de nieuwe wetenschappelijke belangstelling (van de mentaliteitsverandering/de renaissance) herkennen, benoemen en uitleggen.

Start van het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance

In de periode van ca. 1300 tot 1600 (dus al voor het tijdvak van ontdekkers en hervormers!) voltrok zich in Europa een mentaliteitsverandering, vaak samengevat in de woorden: van het middeleeuwse memento mori (gedenk te sterven) naar het meer moderne en ‘aardse’ carpe diem (pluk de dag). 

- De leerling kan kenmerken van het middeleeuwse mens- en wereldbeeld herkennen, benoemen en uitleggen.

Kenmerken van het middeleeuwse wereldbeeld:

• God is de oorzaak van alles
• voor de mens is zijn relatie tot God het belangrijkste wat telt
• wat de kerk zegt is waar
• de mens moet zich vooral op het leven na de dood richten, alle aardse rijkdommen en genietingen zijn vooral ijdelheid. 

Deze houding, waarin wordt benadrukt dat het verblijf van de mens op aarde slechts tijdelijk is, staat bekend als memento mori (gedenk te sterven).

Vanitas is een thema in de kunst. Het woord vanitas is Latijn en betekent 'ijdelheid' en 'leegheid'. Met bijvoorbeeld schedels, gedoofde kaarsen, verwelkte bloemen, zeepbellen, vergane boeken, muziekinstrumenten, klokken of omgevallen glazen wordt de ijdelheid, tijdelijkheid en zinloosheid van het aardse gevisualiseerd.

Moderne vanitas:
- Benoem met welke kenmerken de ijdelheid, tijdelijkheid en zinloosheid van het aardse wordt gevisualiseerd in onze moderne tijd volgens deze afbeelding.
- Leg uit waarom deze kenmerken zijn gekozen.

- De leerling kan kenmerken van het veranderde mens- en wereldbeeld (van de mentaliteitsverandering) herkennen, benoemen en uitleggen.

1. Het mensbeeld veranderde;

- meer kritiek op de invloed (en de schijnheiligheid) van de Kerk. 

- meer individualistisch, de mens als persoon en zijn kennis staan centraal = humanisme. Het humanisme ontstond in Italië en verspreidde zich na 1450 (door de uitvinding van de boekdrukkunst) door Europa. 

- meer aandacht voor het aardse bestaan minder focus op het hiernamaals

- 'Carpe diem' (Pluk de dag). Men moest streven naar een goed en zinvol leven hier op aarde.

2. Het wereldbeeld veranderde (door de Europese, overzeese ontdekkingsreizen van Columbus, Vasco da Gama etc.);

- werden de Europeanen minder afhankelijk van de specerijenaanvoer over land door de Arabische landen later het Turkse/Ottomaanse rijk

- werd een nieuw werelddeel ontdekt (Amerika) waardoor het Europese beeld over hoe de wereld eruitzag grondig moest worden bijgesteld.

- werd via een zuidelijke route Indië bereikt

- groeide de kennis van het planten- en dierenrijk en culturen buiten Europa

- De leerling kan kenmerken van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling (van de mentaliteitsverandering/de renaissance) herkennen, benoemen en uitleggen.

3. het wetenschappelijke denken veranderde; 

- voor de renaissance was de wetenschap gebaseerd op een relatief klein aantal schrijvers, oude boeken en de visie van de rooms-katholieke kerk. Tijdens de renaissance gingen wetenschappers meer uit van hun eigen opgedane kennis, deden zelf onderzoek om kennis te verkrijgen, herontdekten oude geschriften uit de tijd van de Grieken en Romeinen en keken kritisch naar deze oude kennis.  

- waar het wereldbeeld eerst geocentrisch was (de aarde als centrum), veranderde dit naar heliocentrisch (de zon als centrum). 

Copernicus stelde dat de zon het middelpunt van het universum was. Galileo Galilei bewees deze theorie door middel van de telescoop. Het idee van heliocentrisme bestond echter al in de klassieke oudheid. De renaissance wetenschappers herontdekten dit en breidden de kennis hierover uit.

Vragen van betekenis

Gebruiken we het verleden als een grote grabbelton?

Vroeger, tijdens de renaissance, keken mensen op naar de oude tijden en de vroege christenen voor inspiratie. 

Ze dachten dat we van het verleden konden leren om het heden en de toekomst beter te maken. Mensen hadden het vaak over een 'perfecte tijd' lang geleden waar ze graag naar terug wilden.

Maar nu is alles anders. Mensen houden meer van nieuwe dingen dan van oude. Woorden als 'conservatief' (wat betekent dat je dingen graag houdt zoals ze zijn), 'ouderwets' en 'vooruitstrevend' laten zien dat we niet echt meer naar het verleden kijken voor advies. Het verleden lijkt meer op een oude stopplaats op onze reis naar de toekomst.

Toch zijn er nog steeds mensen die denken dat het vroeger beter was. Ze zeggen bijvoorbeeld dat in de jaren '50 mensen zich beter gedroegen omdat er duidelijke regels en waarden waren.

Dit laat ons afvragen: Is het echt nuttig om het heden met het verleden te vergelijken? En is het überhaupt mogelijk om terug te gaan naar hoe dingen vroeger waren? Het lijkt erop dat we soms het verleden gebruiken als een grote grabbelton waar we dingen uit pakken om ons punt te maken, of we nu willen dat dingen blijven zoals ze zijn of juist veranderen.

Test jezelf

Een gegeven:
De schilder Albrecht Dürer (1471-1528) signeerde al zijn kunstwerken met zijn monogram, de letters A en D die in elkaar waren geschoven.
2pt Leg uit dat dit gegeven 'het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance' illustreert.

In 1506 tekende Giovanni Contarini een wereldkaart waarop voor het eerst het continent Amerika was afgebeeld. De kaart werd hierna gedrukt.
2pt Leg uit dat de verspreiding van deze kaart bijdroeg aan het veranderende wereldbeeld van de renaissance

Deze prent van Leonardo da Vinci wordt vaak gebruikt
om te laten zien dat de Middeleeuwen voorbij zijn.
Leg dit uit, door met de tekening uit te leggen dat deze
tekening typerend is voor een geleerde uit de Renaissance.