Mens en aarde

• Aardrijkskunde
• Biologie
• Middelbare school
• mavo, havo, vwo
• Leerjaar 1

voorwaarden en bedreigingen

opdracht 1

Zorg dat de leerlingen ingelogd zijn in lessonup, zodat zij verderop in de les vragen kunnen beantwoorden. Dit doe je door op de code links onderin het scherm te klikken. Er verschijnt een 6 cijferige die de leerlingen kunnen invoeren op lessonup.com of een QR-code die ze kunnen scannen. De tweede optie is vaak makkelijker. Als iedereen er in zit kan de les beginnen.

Planning van vandaag

Neem kort de planning door. Ze beginnen met

Laat de leerlingen het filmpje Hoe het leven is ontstaan bekijken. Zet hiervoor de ondertiteling aan (klik op het tandwiel, dan op automatisch vertalen, dan scrollen naar Nederlands en deze aanklikken).
Beantwoord met de leerlingen de vraag: Wat eten astronauten op het ISS en hoe komen astronauten aan hun voedsel? Tijdens het filmpje moeten ze het woordweb over voorwaarden en bedreigingen invullen en zo veel mogelijk onderdelen die ze horen opschrijven.

nabespreken

• Wat heb je geleerd van het filmpje?

• Welke onderdelen hebben ze opgeschreven?
  

Bespreek met de leerlingen in een onderwijsleergesprek welke voorwaarden en bedreigingen    voor menselijk leven ze hebben ontdekt    tijdens het kijken naar de film. Je kunt hierbij ook gebruik maken van de  achtergrondinformatie in de bijlage Voorwaarden en bedreigingen. Neem eerst door wat ze zelf al hebben opgeschreven. Daarna kan je in de volgende dia's alle voorwaarden en bedreigingen doornemen.

voorwaarden en bedreigingen 1

water:

• basis voor leven op aarde
• zoogdieren drinken het
• vissen leven er in
• planten groeien er door
  

Water    is heel belangrijk voor mensen. Mensen    zijn ervan afhankelijk, maar ook    andere levensvormen hebben water nodig. Denk maar eens    aan vissen, die hebben water nodig om in te leven. En de vissen leveren weer een deel van ons    voedsel. Water is ook nodig tijdens groeiprocessen: planten hebben    het bijvoorbeeld nodig bij de fotosynthese. Een deel van die    planten gebruiken wij (direct: als groenten en fruit–en indirect: via    het veevoer van    bijvoorbeeld    koeien    en kippen) weer als    voedsel.

voorwaarden en bedreigingen 2

Atmosfeer:

• lucht laag om de aarde
• Houdt o.a. zuurstof en waterdamp op aarde

Nederlanders staan bekend om hun aandacht voor het weer. Een weerman/vrouw kan heel enthousiast vertellen over mooie wolkenluchten. Maar, waar kijken we eigenlijk naar? De lucht om ons heen noemen we onze ‘aardse atmosfeer’. Zonder deze laag zou het leven op aarde onmogelijk zijn. Denk maar aan de zuurstof en de waterdamp die in de atmosfeer zitten. Ook koolstofdioxide is een belangrijk gas in de atmosfeer voor de groei van planten.

voorwaarden en bedreigingen 3

UV/zon:

• Belangrijk voor je lichaam
• Gevaarlijk als het te veel is
  

UV betekent ultraviolet. Mensen hebben uv-straling nodig. Het is goed voor je botten en voor de aanmaak van vitamine D. Maar te veel  uv-straling is  ongezond. Je huid    kan verbranden en je kunt zelfs huidkanker krijgen. De zon is de belangrijkste bron    van ultraviolette straling. Het gas ozon (in de ozonlaag, een deel van de atmosfeer van de aarde)  houdt de meeste uv-straling tegen, zodat maar weinig ultraviolette    straling het aardoppervlak kan bereiken. Door aantasting van de ozonlaag door bepaalde luchtvervuiling is de hoeveelheid uv-straling de laatste tientallen jaren toegenomen. Dat bedreigt het leven op aarde.       

voorwaarden en bedreigingen 4

Poollicht/aardmagnetisch veld:

• Magnetisch veld als bescherming
• Poollicht als resultaat
  

Voorwaarden 4 Poollicht en magnetisch veld: Poollicht begint op de zon. Een paar dagen na een zonnevlam,    een uitbarsting op de zon, zie je het poollicht. In zo’n uitbarsting van de zon zitten    heel veel elektrisch    geladen deeltjes, die het heelal ingestuurd worden. Die deeltjes kunnen ook de aarde bereiken.    Het effect van deze    deeltjes op het menselijk leven is vergelijkbaar met straling van radioactieve bronnen,     heel gevaarlijk dus.    Gelukkig is de aarde een grote magneet, die de deeltjes  in de    buurt van de    aarde    afbuigt. Bij de magnetische    Noord- en Zuidpool    van de aarde  kunnen de deeltjes toch nog ver doordringen in de atmosfeer van de aarde. Daar botsen ze met hoge snelheid tegen luchtmoleculen, zoals stikstof en zuurstof. Dat    veroorzaakt het poollicht.   

voorwaarden en bedreigingen 5

Zwaartekracht:

• Zorgt dat alles op aarde blijft
• Zonder zwaartekracht in de ruimte is het leven moeilijker
  

Voorwaarden 5 zuurstof: De hele    dunne    laag lucht om de aarde heen, de    dampkring, blijft daar door de    zwaartekracht. De maan heeft geen atmosfeer, de zwaartekracht van de maan is daar    te klein voor. Omdat ons lichaam    gewend is aan de zwaartekracht levert gewichtloos leven in de ISS nogal wat problemen op. Je hart pompt dan teveel bloed naar je hoofd en te weinig naar je benen. Je gezicht  zwelt op en    je kunt  langdurig hoofdpijn krijgen. Te weinig aanvoer    van bloed in je benen zorgt voor verzwakking van je botten.   

voorwaarden en bedreigingen 6

Luchtdruk:

• Door zwaartekracht blijft de lucht die wij nodig hebben rond het oppervlak hangen.

• Bij weinig luchtdruk is ook minder zuurstof
• Je merkt andere luchtdruk door je oren die gaan 'ploppen'.

De zwaartekracht zorgt ook voor precies de goede luchtdruk    om in te leven. Die luchtdruk is wel hoog. De luchtdruk op een vingertop is vergelijkbaar met iets op     je vingertop van een kilogram, een literpak melk bijvoorbeeld. Maar toch    merk je er niks van, want in je lichaam is ook luchtdruk aanwezig en daardoor worden we niet in elkaar    gedrukt. Hoe    hoger    in de atmosfeer hoe     lager    de luchtdruk.    Dat merk je al als me een lift     een flink aantal verdiepingen omhoog gaat. Je voelt dan een andere druk in je oren op je trommelvliezen. Je moet dan even  slikken om de druk  binnen in je    oren weer gelijk te krijgen aan de lagere luchtdruk om je    heen. Op grotere hoogte neemt de luchtdruk sterk af. Je bloed kan dan minder goed zuurstof opnemen.    Daarom hebben moderne vliegtuigen een drukcabine.

voorwaarden en bedreigingen 7

Warmte:

• Warmte is nodig voor veel leven op aarde.
• Te dicht bij de zon en het leven kookt over.
  
• Te ver weg en het leven is permanent bevroren.
  

Voorwaarden 7 warmte: Mensen    kunnen niet goed tegen de kou. Warmte hebben we hard nodig.    Voor het kunnen leven op aarde is het heel belangrijk dat de zon op een    zodanige afstand van de aarde staat dat het niet te warm of te koud is. De aarde staat voor de mens op precies de goede afstand van    de zon. Op Mercurius en Venus, planeten die dichter bij de zon staan, is de    temperatuur zo hoog dat we daar niet kunnen leven. Op Mars, die verder van de zon staat dan de aarde, is het daarentegen weer ver onder    het vriespunt!

voorwaarden en bedreigingen 8

Zuurstof:

• Nodig voor bijna al het leven op aarde.
• Bomen 'maken' zuurstof.
• 
  

Voorwaarden 8 zuurstof: Tijdens    het ademen,    halen mensen zuurstof (O2) uit de atmosfeer. Bij het uitademen komt er steeds een klein beetje koolstofdioxide (CO2) in de atmosfeer terecht. Ook bij    het verbranden van fossiele brandstoffen, zoals aardolie, steenkool en aardgas, komt veel koolstofdioxide vrij. En dat    is een    groot probleem aan    het worden! Zuurstof is een bepalende factor voor    het leven van organismen    op aarde. Alle cellen in ons lichaam zijn in staat om brandstofmoleculen (koolhydraten, vetten en eiwitten) te verbranden met behulp van zuurstof. Dit is geen directe verbranding    met vuur, het verloopt via heel veel stappen. Hierbij komt koolstofdioxide (CO2) en energie vrij. Verschillende lichaamsfuncties gebruiken die energie: spieractiviteit, hersenactiviteit, onderhoud, enz. Een flink    deel van die energie komt vrij als    warmte, maar dat komt ons als warmbloedige wezens wel goed uit!

het proevencircuit

opdracht 2

De leerlingen gaan nu over naar de 2e opdracht. Je kan even 5 minuten pauze geven voordat ze verder gaan. Ze gaan 5 verschillende proefjes doen om fenomenen in de ruimte en op aarde na te doen. Neem met de volgende 5 dia’s heel kort door wat ze gaan doen. Deel de klas na je uitleg op in 5 groepen. Elk proefje duurt 10 á 15 minuten.

luchtdruk proef

Ontdekken wat er gebeurt als de luchtdruk flink lager wordt.

Luchtdruk
Doel: Ontdekken wat er gebeurt als de luchtdruk flink lager wordt.
Aanwijzingen: Laat de leerlingen eerst voorspellen wat er gaat gebeuren voor ze het proefje uitvoeren.
Benodigdheden: • Ruitvormige spekjes • Schaar • Injectiespuit (30 of 50 ml) zonder naald (per groep 1) • Plasticine (= namaakklei)
Uitkomst Het spekje zwelt op. Omdat de luchtdruk eromheen (veel) lager is geworden. In het spekje zit lucht dat onder lagere druk meer volume gaat innemen. In het ISS moet je dus voor voldoende luchtdruk zorgen, net als in een vliegtuig, anders zwel je op.

Gewicht(loos)

Ontdekken wat er gebeurt met vallend water als het (zoals in het ISS) gewichtloos is.

Gewicht(loos)
Doel: Ontdekken wat er gebeurt met vallend water als het (zoals in het ISS) gewichtloos is. Aanwijzingen: Dit kan gemakkelijk een knoeiboel worden!
Benodigdheden: • Waterflesje met dop (per groep 1) • Water • Priem of dikke naald • Grote bak
Uitkomst: Eerst krijg je door de waterdruk/zwaartekracht een gebogen straal te zien zoals in de illustratie. Laat je het flesje vallen dan krijg je geen straal meer, doordat het water nu gewichtloos is. Je krijgt geen straal in het ISS, daar is ook alles gewichtloos

Water aantonen

Aantonen dat in de meest voedingsmiddelen water zit. Water is een belangrijke voorwaarde voor leven.

Water aantonen
Doel:  Aantonen dat in de meest voedingsmiddelen water zit. Water is een belangrijke voorwaarde voor leven.
Aanwijzingen: Het is handig als deze opstelling vlakbij een wasbak is, vanwege het schoonmaken.
Benodigdheden: • Water • Custard (1 pak) • Mes of spatel • Slaolie • Brood • Karnemelk • Boter • 5 (genummerde) schaaltjes (petrischaaltjes zijn hiervoor zeer geschikt)
Uitkomst De custard wordt geel van water. Alleen bij olie zal de custard wit blijven; daar zit dus geen water in. We hebben aangetoond dat in het meeste voedsel water zit. Om te kunnen leven hebben we water nodig. Gelukkig zit dat ook in een groot deel van ons voedsel.

Zonnebrand

De afschermende werking van zonnebrandcrème tegen uv aantonen.

Zonnebrand
Doel: De afschermende werking van zonnebrandcrème tegen uv aantonen.
Aanwijzingen: De laagjes crème moeten echt dun zijn.
Benodigdheden • A5-papier (per groep 1 vel) • Fluorescerende stift • Uv-lamp (afgeschermd) • Handcrème • Zonnebrandcrème factor 10 • Zonnebrandcrème factor 30 Uitkomst: Bij factor 10 is al vrijwel geen reflectie van uv op de fluorescerende streep te zien. De zonnebrandcrème absorbeert de uv-straling (grotendeels). In de atmosfeer zit ozon die het grootste deel van de uvstraling opneemt. Dat is nodig omdat we anders heel erg zouden verbranden. Voor het kleine beetje uv dat we toch nog opvangen kunnen we zonnebrandcrème als bescherming gebruiken.

Co2 proef

Koolstofdioxide maken; het is een stof die nodig is voor leven op aarde.

Koolstofdioxide CO2
Doel: Koolstofdioxide maken; het is een stof die nodig is voor leven op aarde. Benodigdheden: • 2 glazen • Water • Theelepel • Bakpoeder • Limonadesiroop
Uitkomst: De limonade gaat flink bruisen De limonade met het bakpoeder erin smaakt als (zoute) priklimonade. Planten hebben koolstofdioxide nodig om te groeien. Koolstofdioxide is dus ook een belangrijke stof voor het leven op aarde

Nabespreken

• Wat vond je van de proeven?
• Wat heb je geleerd?

Bespreek met de leerlingen de verschillende proeven. . Is er meer tijd, dan kunnen de leerlingen ook zelf verslag uitbrengen. Laat ze vertellen wat het resultaat van de proef is en wat zij geleerd hebben over het belang van dat onderwerp voor het menselijk leven.

kwartetten

opdracht 3

De leerlingen gaan nu over naar de 3e opdracht. Je kan even 5 minuten pauze geven voordat ze verder gaan. Ze gaan informatie uit de vorige twee lessen verwerken in een kwartet spel dat ze zelf gaan maken.

kwartet spel maken

Eisen kwartet spel

•     Vier verschillende kaarten over hetzelfde onderwerp.
•     Minstens één kaart gaat over het ISS en het onderwerp.
•     Op elke kaart een passend Wist je dat?.
•     De indeling van de kwartetkaarten is identiek bij alle kwartetten.

Deel de onderwerpen uit. De onderwerpen zijn de voorwaarden en bedreigingen voor het leven die in les 1 uit de film en de bespreking zijn gekomen en die ook in les 2 centraal stonden bij de proeven. Elke groep (van 4 leerlingen) maakt bij een onderwerp zijn eigen kwartet.
Mogelijke onderwerpen zijn:
• Voorwaarden voor menselijk leven: Water en voedsel, atmosfeer, zwaartekracht/luchtdruk, magnetisch veld, warmte/ temperatuur
• Bedreigingen voor menselijk leven: Straling
Vertel dat het kwartet aan de volgende eisen moet voldoen:
• Vier verschillende kaarten over hetzelfde onderwerp.
• Minstens één kaart gaat over het ISS en het onderwerp.
• Op elke kaart een passend Wist je dat?.
• De indeling van de kwartetkaarten is identiek bij alle kwartetten.

Deel een aantal (minstens vier per groep) lege kaarten op wat dikker papier. Wijs voor iedere groep een teamleider aan. De verschillende teamleiders zorgen ervoor dat er geen dezelfde kwartetten komen. Ze hebben voor deze opdracht maximaal 80 minuten de tijd. Het is leuk als ze met hun eigen spel ook de tijd hebben om even te spelen.

nabespreken

wat vond je van het kwartet spel maken?

bespreek met de leerlingen wat ze van het kwartetspel maken en spelen vonden. Als ze klaar zijn kunnen ze hun gemaakte spel mee naar huis nemen.