2: Schatkist aarde (vwo)

• Aardrijkskunde
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 3

Het eerste leven bestond uit bacteriën de CO2 uit de lucht opnamen en zuurstof afgaven. Die zuurstof zou een paar miljard jaar later de mogelijkheden creëren voor complexere levensvormen. Zet deze op volgorde van oud naar jong. 

Oud                                                                                                                                                                                        Jong

vis

weekdier

schelpdier

zoogdier

reptiel

landplant

H2: Schatkist aarde

§1: Het gezicht van de aarde verandert

Uitleg

Precambrium

• eerste continenten verschijnen
• aarde bevroor meerdere malen
• alleen leven onder water
• aan het einde ontstonden de eerste levensvormen op het aardoppervlak

Paleozoïcum

• continenten bewegen naar elkaar toe
  
• supercontinent Pangea is gevormd

Mesozoïcum

• planten en dieren veranderen
• tijdperk van de dinosauriërs
• Pangea valt uit elkaar en huidige continenten ontstaan

Kenozoïcum

• uitsterven van dinosauriërs
• leven zoals wij dat nu kennen ontstaat (met aan het einde de mens)

jong

oud

Massaextinctie

440 miljoen jaar geleden werd het kouder en werden grote delen land bedekt met landijs

Massaextinctie

65 miljoen jaar geleden zorgde een grote meteorietinslag voor veel stof in de atmosfeer. Hierdoor stierven veel planten en dieren.

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

buiteNLand 3V

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

Wat gaan we doen?

• Herhaling
  
• Uitleg 2.3

Leerdoelen

• Je weet dat er afhankelijk van hoe ze zijn ontstaan verschillende soorten delfstoffen zijn;
• Je begrijpt het verschil in ontstaanswijze tussen ertsen en fossiele brandstoffen;
• Je kunt met behulp van kaarten belangrijke vindplaatsen van delfstoffen aangeven.

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

Leerdoelen 2.2 herhaling

• Je weet hoe een fossiel in een gesteente terechtkomt;
• Je begrijpt waarom bodemlagen en fossielen veel kunnen vertellen over de geologische geschiedenis van de aarde;
• Je kunt met behulp van voorbeelden de relatieve en absolute ouderdom van bodemlagen vaststellen.

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

Uitleg

Stoffen die wij uit de grond halen en nuttig zijn voor de mens heten
delfstoffen.

Metalen	Fossiele brandstoffen	Diverse grondstoffen
vb. ijzer, aluminium, goud, indium, tentaal, lithium	vb. steenkool, aardolie, aardgas	vb. keukenzout, grind, kalksteen
gewonnen uit ertsen die meegenomen worden uit de aardmantel door magma: - ijzererts - koperts - zilvererts - gouderts

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

Uitleg

Ertsen worden gewonnen in:

Dagbouw	Schachtbouw
Winning van delfstoffen in de openlucht	Winning van delfstoffen ondergronds

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

Uitleg

Stoffen die wij uit de grond halen en nuttig zijn voor de mens heten
delfstoffen.

Metalen	Fossiele brandstoffen	Diverse grondstoffen
vb. ijzer, aluminium, goud, indium, tentaal, lithium	vb. steenkool, aardolie, aardgas	vb. keukenzout, grind, kalksteen
gewonnen uit ertsen die meegenomen worden uit de aardmantel door magma: - ijzererts - koperts - zilvererts - gouderts	ontstaan door het inkolingsproces

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

Uitleg

Het inkolingsproces van:

Steenkool
Aardolie en aardgas

1. Planten gaan dood;
2. Plantenresten komen onder water te liggen;
3. Plantenresten komen onder aarde te liggen;
4. Druk vormt de planteresten eerst om in veen, dan in bruinkool en dan in steenkool
5. Aardgas stijgt omhoog (en wordt soms gevangen).

1. Plankton (kleine zeediertjes) gaan dood;
2. Dik pakket met dood plankton raakt bedekt onder sedimenten;
3. Druk en temperatuur neemt toe;
4. Chemisch proces zet plankton om in aardolie;
5. Aardgas stijgt omhoog (en wordt soms gevangen).

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

Uitleg

Delfstoffen worden gebruikt als:

• grondstof, vb.: ijzererts is een grondstof voor staal
• brandstof, vb.: aardgas is een brandstof voor elektriciteitscentrales
• bouwstof, vb.: kalksteen is een bouwmateriaal

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

Uitleg

Delfstoffen worden gebruikt als:

• grondstof, vb.: ijzererts is een grondstof voor staal
• brandstof, vb.: aardgas is een brandstof voor elektriciteitscentrales
• bouwstof, vb.: kalksteen is een bouwmateriaal

Maar delfstoffen raken op, doordat de vraag naar (complexe) producten blijft stijgen. De meest schaarse delfstoffen zijn antimoon, goud, zink en molydbeen. Let op: 17 zeldzame grondstoffen hoeven niet schaars te zijn. Deze worden zeldzaam genoemd, omdat men bij de ontdekking in de 19e eeuw aannam dat er maar weinig van waren.

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

Leerdoelen 2.3 herhaling

• Je weet dat er afhankelijk van hoe ze zijn ontstaan verschillende soorten delfstoffen zijn;
• Je begrijpt het verschil in ontstaanswijze tussen ertsen en fossiele brandstoffen;
• Je kunt met behulp van kaarten belangrijke vindplaatsen van delfstoffen aangeven.

H2: Schatkist aarde

Herhaling en verdieping Wereld

buiteNLand 3V

• mobiel in telefoontas
  
• pak leerboek, schrift en etui
• open LessonUp en online boek

H2: Schatkist aarde

Herhaling en Verdieping Wereld

Wat gaan we doen?

• Herhaling
• Maken Herhaling: WB 40-41
• Maken Verdieping: WB 42-43
• Maken Samenvattingsopdracht Wereld: WB 54
• Maken Samenvatting §1, §2 en §3

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Europa

buiteNLand 3V

• mobiel in telefoontas
  
• pak leerboek, schrift en etui
• open LessonUp en online boek

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Europa

Wat gaan we doen?

• Uitleg 2.4
  
• Maken
• Huiswerk

Leerdoelen

• Je weet welke delfstoffen Europa heeft;
• Je begrijpt waarom de Europese 'lijst met kritieke grondstoffen' niet hetzelfde is als een lijst met wereldwijde schaarse delfstoffen;
• Je kunt met kaarten over delfstoffen de afhankelijkheid van Europa duidelijk maken.

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Europa

Uitleg

Europa heeft zich kunnen ontwikkelen door de vele delfstoffen.

De belangrijkste zijn steenkool en ijzer. Als deze delfstoffen bij elkaar werden gevonden ontstonden hier welvarende gebieden.

Een voorbeeld van zo'n gebied is het Ruhrgebied, vlak over de grens bij Duitsland. Toen daar steenkool en ijzererts werd aangetroffen groeiden de mijnen als paddestoelen uit de grond. 

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Europa

Uitleg

Het steenkool dat nog in Europa wordt gebruikt komt uit Tsjechië, Polen, Roemenië en Australië.

Nu zijn veel steenkoolmijnen in Europa gesloten. Dit komt, doordat:

• er minder vraag is naar steenkool
• slecht voor het milieu
• importeren uit buiten Europa is goedkoper

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Europa

Uitleg

Van de ene delfstof is er meer beschikbaar dan van de andere. 

De Europese Unie stelt om de paar jaar een lijst van kritieke grondstoffen op. Deze zijn economisch belangrijk voor Europa, maar de aanvoer is niet zonder risico.

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Europa

Uitleg

Kritieke grondstoffen

economisch belangrijk

risicovol

• worden gebruikt in bijna alle industrieën
  
• worden toegepast in moderne technologieën
  
• zijn nodig voor energiezuinige toepassingen
  

• landen die grondstoffen leveren zijn verwikkeld in een gewapend conflict
  
• in de landen is sprake van een onbetrouwbare overheid
  
• één of enkele landen bezitten de grondstoffen en kunnen bepalen welke prijs ze willen vragen
  
• landen hebben de grondstoffen zelf nodig, denk aan China die bezig is zelf de economie op te bouwen
  

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Europa

Uitleg

Uitstapje: China de nieuwe wereldmacht?

Ik verwacht dat China in 2049 ...

... de enige wereldmacht is

... naast de VS en Rusland een wereldmacht is

... nog steeds een opkomende economie is

... geen economie meer heeft

Hoe kan Europa toch meer onafhankelijk worden?

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Europa

Uitleg

Europa of de Europese Unie kan minder afhankelijk worden door

• recycling
• hergebruik
• substitutie door een beter productonderwerp

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Europa

Leerdoelen 2.4 herhaling

• Je weet welke delfstoffen Europa heeft;
• Je begrijpt waarom de Europese 'lijst met kritieke grondstoffen' niet hetzelfde is als een lijst met wereldwijde schaarse delfstoffen;
• Je kunt met kaarten over delfstoffen de afhankelijkheid van Europa duidelijk maken.

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Europa

Maken

Hoe?

• Zelfstandig of samenwerken in tweetallen op zachte toon of fluistertoon
• Kom je er (samen) niet uit? Lees eerst het LB nog eens door.
• Kom je er nog steeds niet uit? Steek je vinger op.

Wat ga ik doen?	Benodigdheden?
Lezen 2.4	LB 40-41
Opdracht 1-2-3-4-5-6-7-8	WB 46-47

H2: Schatkist aarde

§5: Delfstoffen in Nederland

buiteNLand 3V

• mobiel in telefoontas
  
• pak leerboek, schrift en etui
• open LessonUp en online boek

H2: Schatkist aarde

§5: Delfstoffen in Nederland

Wat gaan we doen?

• Herhaling
• Uitleg 2.5
  
• Maken
• Huiswerk

Leerdoelen

• Je weet welke delfstoffen in Nederland gevonden worden en hoe ze ontstonden;
• Je begrijpt waarom Nederland wat delfstoffen betreft afhankelijk is van het buitenland;
• Je kunt met bodemdoorsneden aangeven waar aardolie, aardgas en aardolie in de Nederlandse ondergrond voorkomen.

H2: Schatkist aarde

§5: Delfstoffen in Nederland

Leerdoelen 2.4 herhaling

• Je weet welke delfstoffen Europa heeft;
  
• Je begrijpt waarom de Europese 'lijst met kritieke grondstoffen' niet hetzelfde is als een lijst met wereldwijde schaarse delfstoffen;
  
• Je kunt met kaarten over delfstoffen de afhankelijkheid van Europa duidelijk maken.

H2: Schatkist aarde

§5: Delfstoffen in Nederland

Uitleg

In Nederland kennen we verschillende delfstoffen:

• steenkool
• aardgas
• kalksteen
• zand
• klei

H2: Schatkist aarde

§5: Delfstoffen in Nederland

Uitleg: steenkool en aardgas

In Nederland zijn we rijk geworden door de grond uit Groningen (aardgas) en Limburg (steenkool). We zijn nog niet van het gas af, maar de laatste Limburgse mijnen hebben 40 jaar geleden al hun deuren gesloten. Steenkool was te vervuilend, het mijnen werd te duur en aardgas was een goedkoper alternatief.

Dit aardgas is opgeslagen in het reservoiregesteente,

en is afkomstig uit het moedergesteente.

H2: Schatkist aarde

§5: Delfstoffen in Nederland

Uitleg: kalksteen

Maar Limburg heeft nog een andere delfstof: kalksteen. 

Dit gebied is tijdens het Krijt een subtropische ondiepe zee geweest waar schelpen en kalkskeletjes van dode diertjes zich ophoopten. Na miljoenen jaren van druk werd dit kalksteen, een sedimentgesteente.

H2: Schatkist aarde

§5: Delfstoffen in Nederland

Uitleg: zand

Een andere nuttige delfstof is zand. Het wordt gebruikt als ophoog- en bouwmateriaal.

 Dit is tijdens het Pleistoceen afgezet door:

• rivieren in het pleistoceen
• landijs tijdens ijstijden
• wind na ijstijden

H2: Schatkist aarde

§5: Delfstoffen in Nederland

Uitleg: klei

Door deze zelfde rivieren wordt ook klei afgezet. Deze kleine korrels dwarrelen neer bij een overstroming. Deze klei wordt gebruikt om bakstenen van te maken.

H2: Schatkist aarde

§5: Delfstoffen in Nederland

Uitleg

Ondanks deze grote hoeveelheid aan delfstoffen is Nederland alsnog afhankelijk van de import:

• steenkool, aardolie en aardgas
• alle metaalertsen
• 28 kritische metalen

Om, net als Europa, minder afhankelijk te worden kan Nederland recyclen, hergebruiken en substitutie door een beter productonderwerp te ontwikkelen. Dit kan in de vorm van een circulaire economie.

H2: Schatkist aarde

§5: Delfstoffen in Nederland

opdracht

Hoe oud is de grond onder je voeten?

1. Ga naar https://www.dinoloket.nl/ondergrondmodellen
2. Zoek je huis op de kaart
3. Vink in de legenda 'BRO DGM v2.2' aan
4. Zet een boring op de plaats van de huis
5. Blijf met je muis boven een kleur staan om te lezen hoe oud de laag is. Tip: soms moet je daarvoor even Google openen! 
6. Maak een tijdlijn van je bevindingen met een legenda hoe oud de lagen zijn.
7. Extra vraag: waarom zou jij wel of niet rijk worden als je de grond onder je huis verkoopt?

H2: Schatkist aarde

§5: Delfstoffen in Nederland

Leerdoelen 2.4 herhaling

• Je weet welke delfstoffen in Nederland gevonden worden en hoe ze ontstonden;
• Je begrijpt waarom Nederland wat delfstoffen betreft afhankelijk is van het buitenland;
• Je kunt met bodemdoorsneden aangeven waar aardolie, aardgas en aardolie in de Nederlandse ondergrond voorkomen.

H2: Schatkist aarde

§5: Delfstoffen in Nederland

Maken

Hoe?

• Zelfstandig of samenwerken in tweetallen op zachte toon of fluistertoon
• Kom je er (samen) niet uit? Lees eerst het LB nog eens door.
• Kom je er nog steeds niet uit? Steek je vinger op.

Wat ga ik doen?	Benodigdheden?
Lezen 2.5	LB 42-43
Opdracht 1-2-3-4-5-6-7	WB 48-49

H2: Schatkist aarde

Herhaling en Verdieping

buiteNLand 3V

• mobiel in telefoontas
  
• pak leerboek, schrift en etui
• open LessonUp en online boek

H2: Schatkist aarde

Herhaling en Verdieping 

Wat gaan we doen?

• Herhaling
• Maken Herhaling: WB 50
• Maken Verdieping: WB 51
• Maken Samenvattingsopdracht Europa, Nederland en Algemeen: WB 55
• Maken Samenvatting §4 en §5

H2: Schatkist aarde

PO 1: Big history product

buiteNLand 3V

• mobiel in telefoontas
  
• pak leerboek, schrift en etui
• open LessonUp en online boek

H2: Schatkist aarde

PO 1: Big history product

Les 1: 5 november

• Introductie PO1 + klein voorbeeld PO1
• HOMI-planning op laptop maken en inleveren op Magister voor het einde van de les

Les 2 (maandag 8 november) en 3 (maandag 15 november)

• Werken aan PO1
• Planning bijwerken
• Presentatie voor feedback inleveren op Magister, voor het einde van les 3

 (vrijdag 12 november = toets bespreken)

Les 4 (vrijdag 19 november)

• Feedback verwerken en dezelfde dag voor 23:30 PO1 inleveren