2 De grondbeginselen vwo 5

• Maatschappijleer
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5

De grondbeginselen

Doel van de rechtsstaat

• zorgen voor veiligheid van burgers (beschermen tegen macht van de overheid)
• zorgen dat burgers gelijk worden behandeld
• burgers in vrijheid kunnen leven

In een rechtsstaat moet er sprake zijn van vertrouwen en wederkerigheid (voor wat hoort wat). Dit moet gelden tussen burger-burger en burger-overheid, zo ontstaat er rechtszekerheid doordat iedereen de wetten naleeft (Rechtszekerheid = de zekerheid dat je erop kunt rekenen dat je rechten gerespecteerd zullen worden). Een voorbeeld hiervan is de betaling van sociale premies. Gezonde mensen betalen premies voor de zieken in het vertrouwen dat als ze zelf ziek worden, er ook aan hen zal worden uitgekeerd.

Grondbeginselen van een rechtsstaat volgens de sociaal contractfilosofen

1   Grondrechten vastgelegd in grondwet 

2   Trias politica: de macht van de staat is in drieën gescheiden

3   Legaliteitsbeginsel

4   Het soevereiniteits- en democatiebeginsel:burgers sluiten een       gezamenlijk vredesakkoord met overheid, het sociaal contract 

 

In de volgende sheets wordt alles uitgelegd

1 Grondwet

De Grondwet is de basis van alle andere wetten. Het is de wet die in grote lijnen het bestuur van een land bepaalt. In de grondwet staan onder andere de regels waar mensen zich aan moeten houden. De eerste regel in de grondwet: Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld.

Vertel in je eigen woorden waarom de grondwet een bindend middel is in een samenleving.

Grondwet en grondrechten

Grondrechten: de belangrijkste rechten van iedere burger.

Doelen van de grondwet: het vastleggen van grondrechten en het nastreven van eenheid

• klassieke grondrechten
• sociale grondrechten

Grondrechten hebben verticale werking, dat wil zeggen dat ze door burgers kunnen worden uitgeoefend tegenover de staat (we kunnen de staat voor de rechter brengen). We spreken van horizontale werking van grondrechten als burgers zich tegenover elkaar op hun grondrechten beroepen (we kunnen als burgers elkaar voor de rechter brengen).

Kijk naar de doelen van de grondwet in slide 6. Welk doel daarvan zal een dictoriaal regime ook nastreven?

Grondrechten: onderverdeeld in:

• klassieke grondrechten: Vrijheid en gelijkheid is de basis en bieden de burgers  bescherming tegen de overheid zoals het recht van vrije meningsuiting, gelijke behandeling.  Overheid moet deze rechten garanderen. Overheid is passief. Je kan naar de rechter gaan.
  

• sociale grondrechten: leggen vast waar de overheid zich actief aan moet houden: de economische, sociale en culturele rechten. Dit zijn o. a. het recht op huisvesting, sociale zekerheid, gezondheidszorg en onderwijs. Overheid hoeft deze rechten niet te garanderen maar moet zich heel erg inspannen. Je kunt hiervoor niet naar de rechter als je bijv geen huis kan vinden.

Omdat sociale grondrechten in 1983 in de grondwet zijn gezet is Nederland tegenwoordig een sociale rechtsstaat.

soorten rechtstaten

Nederland is een:

• Democratische rechtsstaat: burgers mogen mee beslissen wie de macht heeft

• Sociale rechtsstaat: er zijn wetten en voorzieningen om de welvaart en het welzijn van burgers te bevorderen

Journalisten worden ook wel de waakhonden van de democratie genoemd. Waarom is dat zo denk je?

Welke twee zekerheden biedt een democratische rechtsstaat de burgers?

Laat aan de hand van 2 collectieve voorzieningen zien dat Nederland een sociale rechtsstaat is.

2 verdeling/scheiding van de macht van de overheid: trias politica

Macht van overheid is in drieën verdeeld:

• Wetgevende macht (regering en het parlement): maakt wetten
• Uitvoerende macht (in NL de regering): wetten worden uitgevoerd
• Rechterlijke macht: onafhankelijke rechters beoordelen of wetten zijn overtreden en uitspraak in conflicten.

Maar zelfs wanneer de drie machten strikt zijn gescheiden, kan binnen een van de drie machten alsnog machtsmisbruik ontstaan. Daarom ontstonden er checks and balances. De machten controleren elkaar (checks) en werken evenwichtig samen (balances). Op deze wijze houden de machten elkaar in evenwicht, en zal er nooit sprake zijn van absolute macht (is het doel van machtenscheiding om zo te voldoen  aan grondbeginselen van een rechtsstaat).

Beetje extra achtergrond info om vorige slide te begrijpen

Parlement: volksvertegenwoordiging: 1ste en 2de kamer

Regering: de koning en alle ministers

Kabinet: president + ministers + staatssecretarissen ( ondersteunt een minister). President is de baas van het kabinet

In het gewone taalgebruik worden de woorden regering en kabinet vaak door elkaar gebruikt

In Nederland zijn de wetgevende en uitvoerende macht niet geheel gescheiden: ministers moeten wetten maken maar ze ook uitvoeren (bijv door politie aan te sturen).

Maar zelfs wanneer de drie machten strikt zijn gescheiden, kan binnen een van de drie machten alsnog machtsmisbruik ontstaan. Daarom ontstonden er checks and balances. De machten controleren elkaar (checks) en

werken evenwichtig samen (balances).

Waarom was de scheiding der machten van Montesquieu in zijn tijd een revolutionair idee?

Waaraan kun je zien dat de trias politica in Nederland niet volledig is doorgevoerd?

Op welk manier kunnen rechters de wetgevende macht corrigeren? En hoe corrigeren zij de uitvoerende macht?

3 Legaliteitsbeginsel: nulla poena beginsel

Wie foute dingen doet moet gestraft worden, dat leer je als kind natuurlijk al. Maar wat nu als de wet tussendoor veranderd wordt en je vooraf niet kon weten dat je fout zat? Daar kan jij natuurlijk zelf niks aan doen. Om daartegen beschermd te worden hebben we het legaliteitsbeginsel. 

Het legaliteitsbeginsel gaat in grote lijnen over twee dingen

Ten eerste moet de overheid zich te allen tijde aan de wet houden en mogen zij alleen dingen uitvoeren die ook daadwerkelijk in de wet staan. Zo mag een overheid niet ineens uit zichzelf besluiten om bepaalde nieuwe belastingen te gaan heffen als deze nog niet in de wet staan.

Ten tweede iemand mag alleen maar gestraft mag worden voor zaken die illegaal waren op het moment dat ze gebeurden. Dus straf mag niet met terugwerkende kracht alsnog worden opgelegd. In 2019 is het illegaal geworden om tijdens het fietsen te WhatsAppen. Als jij dus in 2018 hierop door de politie was betrapt dan konden ze je daarop in 2019 (wanneer het nu wel illegaal is) geen boete voor geven, omdat appen op de fietsen op het moment dat jij het deed nog mocht.

Doel van het legaliteitsbeginsel

• Burgers weten waar ze aan toe zijn 
• en wantrouwen+onzekerheid maken plaats voor vertrouwen+rechtszekerheid.

Door het legaliteitsbeginsel wordt invulling gegeven aan het doel van de rechtsstaat: veiligheid burgers zie slide 2

4 sociaal contract

Een stilzwijgende ruil tussen bescherming van de overheid (bieden van diensten en goederen) en gehoorzaamheid van de burger (en accepteert min of meer een beperking van zijn vrijheid). 

Bestaat er in een totalitaire staat ook een sociaal contract tussen bestuurders en bevolking? Leg je antwoord uit.

Wat is een rechtsstaat?

1. Een staat waarin de overheid de absolute macht heeft
2. Een staat waarin de burgers zich aan wetten moeten houden
3. Een staat waarin de burgers en de overheid zich aan de wetten moeten houden
4. Een staat waarin de koning de absolute macht heeft

Het 'sociale contract' is deel van de Rechtsstaat. En relevant om 'politiek binding' te begrijpen
Wat is het sociaal contract?

1. Mensen krijgen een uitkering van de staat
2. Mensen helpen elkaar op basis van solidariteit
3. Een stilzwijgende ruil tussen bescherming en gehoorzaamheid
4. Maatschappelijke organisaties tussen de staat en de burger

Wat zijn de grondbeginselen van een rechtsstaat?

wat hoort niet thuis bij een rechtsstaat?

scheiding van de machten

grondrechten zijn in de grondwet vastgelegd

legaliteitsbeginsel

om de overheid onbeperkte macht te geven over de burgers

je als burger het recht hebt om eigen rechter te spelen. 

de wederzijdse rechten en plichten van overheid en burger zijn vastgelegd in de wet

de overheid op elk moment een opgelegde straf kan verhogen  

Beschrijf in je eigen woorden het verschil tussen klassieke en sociale grondrechten, als je kijk naar de rol van de regering. Doe daarna hetzelfde voor de rol van de rechterlijke macht

Noem enkele voorbeelden waaruit blijkt dat alle rechtsregels normen zijn, maar niet alle normen rechtsregels.

Leg in je eigen woorden uit dat het in het privaat/burgerrecht gaat om horizontale relaties en in het publiekrecht om verticale relaties.