Schelmen, boeven, belhamels en rekels. Het verhaal van de Schelmentoren.

• Geschiedenis
• Mens & Maatschappij
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 1

Schelmen, boeven, belhamels en rekels. Het verhaal van de Schelmentoren & landsfort Herle.

Schelmentoren

Deze toren is de Schelmentoren. Eerst dacht men dat het een Don Jon was: een toren waarin je kon wonen. Maar er heeft nooit iemand in de toren gewoond. Het werd in de Middeleeuwen ook al gebruikt als gevangenis

Löss grond

Het landsfort en de Schelmentoren werden gebouwd op vruchtbare Lössgronden. Om het landsfort heen zien we veel landbouw en diverse akkers. 

Boerderijen

Wat wij tegenwoordig kennen als Heerlen was in de 10e eeuw een klein dorp van een paar boerderijtjes. Na de Romeinse tijd woonden er hier veel minder mensen. Toch bleef de streek bewoond vanwege de vruchtbare grond löss. 

Wal

Het landsfort had een muur die bestond uit meerdere ringen van 5 meter hoog en 2,6 meter dik van zandsteen en Kunrader steen. Deze wal werd in de 12e eeuw aangelegd. Om de wal werd een gracht gegraven van 5 meter diep. 

Kerkburcht

Het landsfort was een kerkburcht. Hierin heeft de kerk ook een verdedigingsfunctie. 

Handelsknooppunt

Middeleeuws Heerlen lag net als Romeins Heerlen op een belangrijk handelsknooppunt. Het Romeinse weggennet bestond namelijk nog. De vruchtbare gronden zorgden voor landbouw en de wegen voor handel. 

Middeleeuwen

Romeins Heerlen lag meer richting het Thermenmuseum/Raadhuisplein. In de Middeleeuwen schoof het centrum van de nederzetting die daarop volgde een beetje op, richting het hoogste punt tussen de Caumer- en de Geleenbeek. Hier werd de Pancratiuskerk gebouwd. Deze ‘kleine, droge hoogte’ kreeg de Germaanse naam ‘Her-ila’, dat verbasterde van Herle tot Heerlen.

In de middeleeuwen was Heerlen een kleine, ommuurde nederzetting, ook wel Landsfort Herle genoemd.

Ontdek het Landsfort Herle - Middeleeuws Heerlen 

Heerlen vroege 12e eeuw

Heerlen late 12e eeuw

Heerlen 14e eeuw

Heerlen 17e eeuw 

Heerlen 19e eeuw

Heerlen heden

Heerlen 1967-1990 

Wat weet jij allemaal over de middeleeuwen?

Middeleeuwen

Het leven in Middeleeuws Heerlen 

Middeleeuws varken

Broden bakken van haver, gerst- of rogge

Boeren werken op het vruchtbare land 

Het landsfort was niet alleen een verdedigingswerk, maar ook een plek waar mensen woonden, werkten, feesten en handel dreven. In de Middeleeuwen werd afval vaak gedumpt in grachten, beerputten en oude waterputten. Archeologische vondsten in deze grachten en putten vertellen ons veel over het dagelijks leven van de mensen. Wel weten we dat de mensen die er  woonden bijna allemaal boeren waren. Archeologische vondsten laten zien dat mensen runderen, varkens en paarden hielden. Ook waren er honden en katten. Honden hielpen bij de jacht en de bewaking katten vingen muizen. Mensen aten vooral gewassen en peulvruchten.

Haver groeide makkelijk, maar bevatte niet genoeg gluten om er brood van te bakken. Daarom was haver vaak veevoer. Om brood te bakken  werd haver gemengd met gerst of roggemeel.

Het dagelijks leven was zwaar en stond in het teken van werken op het land. Mannen en vrouwen stonden met de zon op en aten meestal warm rond de middag omdat het 's avonds te donker was om te koken. Vrouwen zorgden voor de kinderen, deden het huishouden, kookten, weefden en hielden soms bijen.  De bevolking in de vroege middeleeuwen was een zelfvoorzienende argrarische cultuur georganiseerd via het hofstelsel. 

Later gingen mannen steeds vaker een vak leren zoals schoenmaker of smid. 

De Middeleeuwse feitjes quiz 

Geef bij de vragen aan of ze volgens jou waar of niet waar zijn. 

Middeleeuwse koeien waren een stuk kleiner dan moderne koeien

1. Waar
2. Niet waar

Middeleeuwse koeien waren kleiner. Koeien die zijn opgegraven rondom Landsfort Herle hadden een schofthoogte van maar 118 cm. 

In de Middeleeuwen dronken ook kinderen bier

1. Waar
2. Niet waar

Klopt: in de Middeleeuwen dronken ook kinderen bier. Dit was veiliger dan water drinken omdat water vaak vervuild was. 

Wat was de functie van de Schelmentoren in de Middeleeuwen?

1. Opslag voor spullen
2. Gevangenis
3. Verdediging van het landsfort
4. Lokaal van de carnavalsvereniging

Wanneer is het landsfort en de Schelmentoren gebouwd?

1. In 50 voor Christus
2. Tussen 900 en 1050
3. In 1239
4. In de 17e eeuw

Schelmentoren in de 18e eeuw

Schelm = Schurk 

Gevangenis voor criminelen,
 vagebonden en dronkenlappen 

Heksen

Bokkenrijders 

Tot aan 1700 wordt de schelmentoren nog aangeduid als ‘Bickerstein’. Nadien noemt men het eenvoudigweg ‘schelmentoren’. Het woord schelm is Oudnederlands voor schurk. Hieruit valt dan ook op te maken dat het voornaamste doel van de toren op dat moment dat van gevangenis was. Toch stamt de oudste vermelding van de gevangenisfunctie al uit het jaar 1543, wanneer er gesproken wordt van ‘des Heerenvesticheyt ende gevenckenisse’. Als we er vanuit mogen gaan dat menig edelman liever geen schelmen in zijn eigen woontoren vasthield, sterkt dat het vermoeden dat de schelmentoren nooit een woonfunctie heeft gehad. Tegenwoordig herinneren met name de cachotten op de bovenste verdieping aan de tijd van de toren als gevangenis. Vroeger lagen die echter lager in het pand, namelijk in wat nu de kelder en de begane grond zijn. De bovenste verdiepingen werden waarschijnlijk benut voor de militaire dubbelfunctie van de toren.

De gevangenisstraf zoals wij die vandaag kennen, is een betrekkelijk recente uitvinding. In de middeleeuwen werden mensen niet langdurig vastgezet bij wijze van straf of rehabilitatie. Een cel was slechts een tijdelijke verblijfplaats voor criminelen, vagebonden en dronkenlappen in afwachting van hun straf. Daders van halsmisdrijven brachten er hun laatste uren door alvorens ze naar de galg gebracht werden, vermeende heksen zaten er terwijl de schepenbank oordeelde over hun schuld of onschuld en dronken volk dat zich misdragen had sliep er zijn of haar roes uit. Misdrijven werden destijds vaak en publique afgehandeld, bijvoorbeeld door middel van vernedering aan de schandpaal. Men zat in de schelmentoren dus géén langdurige straffen uit. Grotere processen vonden vaak plaats in Hoensbroek of het naburige Valkenburg.

In het jaar 1773 alleen al 37 mannen in de toren opgesloten. Zij zouden allemaal aan een nabijgelegen galg de dood vinden. In diezelfde periode zouden ook een aantal ontsnappingen plaatsvinden. Hierbij kwam een cipier, ene meneer Beerens, om het leven. Deze zou opgevolgd worden door de bekende cipier Struijk. Hij zou zijn naam kerven in het houd van de trap. In 1778 slaagde ook ene Paulus Louppen in een ontsnapping. Hij forceerde een van de deuren en glipte naar buiten. Hoe accuraat al dit bovenstaande is, behoeft diepgaander onderzoek. Het liefst op basis van archiefbronnen uit het archief van de schepenbank.