Natuur, klimaat en de Amsterdamse grachten

• Biologie
• Aardrijkskunde
• +1
• Middelbare school
• Basisschool
• MBO
• vmbo t, mavo, havo, vwo
• Groep 7,8
• Leerjaar 1-3

Introduction

De grachten van Amsterdam, de plek waar geschiedenis en natuur samenkomt. Aan de hand van een (aantal) korte videofragmenten, kijkvragen en interactieve elementen maken de leerlingen kennis met de grachtengordel en gaan ze in gesprek over de natuur en de invloed van klimaatverandering in het centrum van Amsterdam.

Instructions

Bekijk van tevoren de video’s uit de les, de structuur van de les, en welke dia’s bij elkaar horen. 

In de notities zijn per slide lesinstructies te vinden.

Natuur en klimaat

LES 

NATUUR 

& KLIMAAT

Wat weet je over de 

Amsterdamse grachten?

Introductie: wat weten de leerlingen al over de grachten in Amsterdam? Zijn ze er al eens geweest? Hebben ze er wel eens van gehoord? 

Met device: Laat de klas dit voor zichzelf invullen en bespreek de antwoorden die zijn ingezonden.

Zonder device: Vraag de klas om dit voor zichzelf te bedenken en vraag bij een aantal of alle leerlingen wat hun antwoord is.

Natuur en klimaat

Kun je uitleggen hoe er voor de natuur en het klimaat wordt gezorgd en wat je zelf kan doen.

Kun je benoemen welke dieren en planten er op en langs de grachten leven.

Aan het einde van deze les...

Kun je uitleggen waarom schoon water in de Amsterdamse grachten belangrijk is.

Neem de leerdoelen van deze les kort door met de leerlingen

0

Laat de video van het Klokhuis over de Amsterdamse grachtengordel zien. 

Vertel: Wat wordt er verteld over het ontwerp van de stad?

Het antwoord op de aankomende vraag wordt verteld op minuut 01:50 

Waarom is de Amsterdamse grachtengordel gebouwd in 

de vorm van een halve maan?

1. Veel andere steden zagen er ook zo uit.
2. Dit is de beste manier om de stad te verdedigen tegen vijanden.
3. Het vervoeren van spullen was op deze manier makkelijker.
4. Dit zorgde voor rechthoekige kavels waarop de rijken hun huizen en tuinen konden bouwen.

Er zijn twee juiste antwoorden: C & D

Uitleg per antwoord:  

• A - Dit ontwerp is juist uniek en niet vaak ontworpen.
• B - Dit geldt voor een stad met een ronde vorm.
• C - Dit is juist, de schepen konden via de gebouwde grachten makkelijk goederen vervoeren en opslaan in grachtenpanden.
• D - Dit is juist, een aantrekkelijke kavel én uitzicht op de grachten. Wat wil je nog meer?!

Met device: laat de klas zelf de vraag beantwoorden en ga daarna de antwoorden af.

Zonder device: Ga alle opties af en vraag aan de klas of zij denken of dit wel of niet het goede antwoord is en ga zo de antwoorden af.

Eeuwenlang was Amsterdam berucht om het vieze grachtenwater. 

Pas met de bouw van de Oranjesluizen en het gemaal Zeeburg in de negentiende eeuw kwam hier verandering in.

Begin twintigste eeuw werd riolering aangelegd en werden later ook gemalen en sluizen in en rondom Amsterdam aangebracht om het water te verversen. 

Door een economische bloei tussen 1580 en 1672 groeide de stad enorm. Omdat het steeds drukker werd in Amsterdam werd het water in de grachten al snel nog viezer dan voorheen.

In die tijd was er nog geen riolering en de inwoners van Amsterdam gooiden hun vuil dan ook rechtstreeks in de grachten. Deze vervuiling bracht in de negentiende eeuw allerlei uitbraken van ziektes met zich mee, zoals cholera.

Waterkwaliteit

Vertel:

In de zeventiende eeuw was er nog geen riolering en de inwoners van Amsterdam gooiden hun vuil dan ook rechtstreeks in de grachten. Deze vervuiling bracht in de negentiende eeuw allerlei uitbraken van ziektes met zich mee, zoals cholera. Hierna werd snel duidelijk dat de slechte volksgezondheid samenhing met deze slechte hygiëne. 

Klik op de drie hotspots om te zien hoe het in de loop der tijd steeds schoner is geworden.

Laat de leerlingen de video over het grachtenwater bekijken. 

Eventueel klassikaal bespreken: zou jij een slokje grachtenwater durven nemen? Waarom wel / niet.

Het schone water zorgt ook voor meer leven onder water dan je denkt. Hoeveel vissoorten leven er ongeveer in de Amsterdamse grachten denk je? 

1. 65
2. 45
3. 33
4. 51

Leg uit: 

Het grachtenwater is tegenwoordig gelukkig een stuk schoner. De aanleg van de riolering, gemalen en sluizen zorgen voor een constante doorstroom van water door de grachten. Door het schonere water zijn er steeds meer vissoorten te vinden in de grachten.

Met device: laat de klas zelf de vraag beantwoorden

Zonder device: Vraag aan de klas welk antwoord zij denken dat juist is.

Dieren

Een voorbeeld van enkele vissoorten zijn de bot, de baars en de haring.

Dit drietal staat ook wel bekend als het brakke trio. Deze naam komt van het water waar ze in zwemmen.

Vertel verder:

Het water in de Amsterdamse grachten is namelijk brak, dit een mix van zoet- en zoutwater. 

De grachten staan via het IJ in verbinding met het Noordzeekanaal waardoor er zeewater via de sluis bij IJmuiden in het zoete water terechtkomt. Hierdoor kunnen er dus ook zo veel verschillende vissoorten leven in de Amsterdamse wateren. 

Haring

Baars

Bot

Licht toe: 

De aanwezigheid van deze drie vissen op 1 plek is best bijzonder. Want de haring is een zoutwatervis, de baars een zoetwatervis en de bot beide. Juist in het brakke water tussen zoet en zout voelen alle 3 deze vissen zich thuis.

Dieren

Naast leven onder water, is er ook leven op en langs 

de grachten te zien. 

Voor een groot aantal dieren zijn de grachten net zo aantrekkelijk als een bos of een wildernis. 

Vertel:

In 2017 is er een natuurfilm gemaakt die de stad bekijkt vanuit ogen van de vele wilde dieren en planten die er leven. 

Let zo meteen goed op in de trailer welke dieren je nog niet kent of niet had verwacht dat ze in Amsterdam zouden leven.

Laat de video van de trailer voor de film 'De Wilde Stad' zien. 

Korte rondvraag over welke dieren ze nog niet (her)kennen of niet had verwacht in de binnenstad van Amsterdam.

Foto: Julie Hrudová

Wat zie je?

Je krijgt telkens een nieuw deel van de foto te zien.

Zoom in

Klassikaal doornemen

Stukje voor stukje wordt een foto van een meerkoet op een afval nest zichtbaar.

Stel de vraag op het scherm nog een keer aan de klas om hen te activeren.

Foto: Julie Hrudová

Wat valt je op?

Waar denk je dat dit is?

Foto: Julie Hrudová

Wat zit er op het water?

Foto: Julie Hrudová

Vertel:

Eén van de vele dieren die op en rondom de Amsterdamse grachten leeft is de meerkoet. Die heeft zich wel bijzonder goed aangepast aan zijn leefomgeving.

Vraag: Wat is je opgevallen aan deze foto? En wat zegt dit over ons als mens? 

Antwoord: het nestmateriaal is deels van plastic. Wij als mensen gaat niet zorgzaam om met onze omgeving en vervuilen de grachten nog steeds.

Er worden regelmatig vossen gezien in de binnenstad die afkomen op het eten. 

Oorspronkelijk komt de Amerikaanse rivierkreeft uit het gebied bij de Golf van Mexico. Het kreeftje kan je eten, bijvoorbeeld in soep. Omdat de soort een exoot is in Nederland, mag je ze zo uit de grachten te vissen. Eet smakelijk!

Door klimaatverandering, afval op straat en doordat mensen dieren loslaten in de natuur zie je steeds meer bijzondere dieren die hier van naturen niet voorkomen. Dit noem je exoten.

De wespspin is vooral te vinden in het Amsterdamse bos. De spin heeft zich kunnen aanpassen aan ons klimaat door de minder koude winters en warmere zomers van de afgelopen jaren. 

Klik op de hotspots om te zien welke exoten zich nu (steeds vaker) in Amsterdam bevinden.

De gifgroene en lawaaierige halsbandparkiet is veel te vinden in de tuinen, maar is oorspronkelijk een papegaaiachtige uit Azië en Afrika. 

1

Vroeger was het al verboden om gebouwen in de tuinen te plaatsen, maar een klein tuinhuisje mocht wel.

2

Deze blokken geven aan welke tuinen beschermd worden als 'keurtuinen'. Dankzij de 17de-eeuwse 'keurregels' is het groen in de grachtengordel behouden.

3

Vertel: Achter veel grachtenhuizen zijn vaak de mooiste grachten tuinen te vinden.

*Open hotspot 1*

Vertel: Bij de aanleg van de grachten 400 jaar geleden waren bomen en tuinen belangrijk gevonden. Er waren toen zelfs meer bomen in de binnen stad dan  nu. Tuinen zorgen niet alleen voor meer plek voor andere diersoorten, maar waren ook een belangrijk onderdeel van het 17de-eeuws grachtenontwerp. Het stadsbestuur had besloten dat de grachten groen moesten zijn en hierdoor kwamen er bomen langs de grachten en grote binnentuinen achter de grachtenhuizen. 

Open de andere hotspots voor aanvullende informatie over regels in de tuinen.

Welke boomsoort komt het meeste voor in Amsterdam?

1. De Linde
2. De Iep
3. De Esdoorn
4. De Eik

Met device: laat de klas zelf de vraag beantwoorden 

Zonder device: Vraag de leerlingen welke hun denken dat juist is?

Naast de bomen in de tuinen

staan er ook volop bomen langs 

de grachtengordel. Dit zijn vaak Amsterdamse Iepen. Deze zorgen voor verkoeling van de stad. 

Bomen

Vertel verder: Iepen zijn geschikt voor veel grondsoorten. De boom is nauwelijks gevoelig voor zoute en vervuilende lucht en kan goed overleven in de stad. Meer groen in de stad zorgt voor verkoeling, een grotere biodiversiteit en meer zuurstof.

Denk je dat er nu meer of minder bomen langs de grachten staan dan 100 jaar geleden?

1. Meer
2. Minder

Vertel: Het juiste antwoord is minder, wel 30% minder bomen. 

Dit komt mede omdat er ruimte is gemaakt voor parkeerplaatsen en er bij stormen veel bomen omwaaien. Nog een reden is dat op sommige plekken de kademuren van de grachten niet stevig genoeg zijn of de bomen weg moeten tijdens onderhoud aan de kademuren. Hierbij is het terug plaatsen van een boom niet altijd mogelijk.

Gemaal Zeeburg - Waternet

Klimaat

De afgelopen decennia werd ook Amsterdam geconfronteerd met de gevolgen van klimaatverandering. Door het stijgen van de zeespiegel en zwaarderwoorde de regenbuien kost het de stad steeds meer moeite om het waterpeil in de grachten op niveau te houden. 

Vertel:

In het geval van zeespiegelstijging is Amsterdam afhankelijk van de techniek van malen, het wegpompen van water. Door middel van malen kunnen Amsterdam en Amstelland het juiste waterpeil behouden. Het gevolg van klimaatverandering voor Amsterdam zal dus zijn dat de stad meer maalcapaciteit nodig heeft. Daarvoor zou er een nieuw gemaal gebouwd moeten worden dat meer water naar het IJmeer kan afvoeren.

Zorgen voor de natuur

Wat kan jij doen?

Hoe kan je zelf helpen met de grachten schoonhouden?

1. ..............................................
2. ..............................................
3. ..............................................
4. ..............................................

Punten nog toelichten:

1. Geen afval in het water gooien

Gooi afval in een prullenbak, niet in het water. Zo blijft het water schoon en veilig voor dieren.

2. Afval oprapen

Help mee door afval dat je ziet liggen op straat op te rapen en in de vuilnisbak te doen.

3. Meehelpen met schoonmaakacties

Bijvoorbeeld World Cleanup Day, dit is de grootste jaarlijks opschoonactie ter wereld. Er zijn op verschillende plekken acties waaraan je mee kan doen.

4. Minder plastic gebruiken

Gebruik herbruikbare flesjes en tassen, zodat er minder plastic afval in de grachten terechtkomt.

Samen kunnen we ervoor zorgen dat de grachten mooi en schoon blijven! 

Wat doen anderen organisaties?

- Plastic Whale

- De Gemeente Amsterdam

- Waternet 

Zorgen voor de natuur

Een schoolgroep is aan het plastic vissen met Plastic Whale

Organisaties zoals Plastic Whale zorgen voor schonere grachten. Zij nemen groepen mee om op de wateren in Amsterdam te vissen naar plastic en ander afval dat in het water is beland. Dit plastic gebruiken ze daarna om weer nieuwe Plastic Whale boten van te maken.

De Gemeente Amsterdam en Waternet beheren en behouden de kwaliteit van het drink- en grachtenwater.

Waternet haalt ook dagelijks fietsen, koelkasten of ander afval uit de grachten. 

Sinds 2009 is er de Gedragscode Flora en Fauna

Een set regels die vertelt hoe mensen met planten en dieren

in de natuur moeten omgaan. Het doel is om de natuur te beschermen.

Klik op de hotspots om te zien welke maatregelen er zijn getroffen.

Door visholtes te maken in kademuren voor vissen zoals de paling of de baars. Die kunnen zich daarin verstoppen of eitjes in leggen.

Door het planten van varens en waterplanten. De planten trekken insecten zoals libellen aan en zuiveren het water.

Door het plaatsen van vleermhuisholtes onder bruggen. Vleermuizen zijn belangrijk voor de stad. Ze vangen duizenden muggen en zo zorgen zij ervoor dat jij niet geprikt wordt.

Leg uit dat Amsterdam sinds 2009 met een gedragscode Flora en Fauna werkt.

Klik op de drie hotspots om te zien welke maatregelen er onder andere zijn getroffen.

Eerst dacht ik... Nu denk ik...

Eerst dacht ik . . . over het water in de grachten van Amsterdam

Nu denk ik . . . over het water in de grachten van Amsterdam

Bekijk wat de leerlingen hebben geleerd door de vraag te stellen wat ze eerst dachten over het water in de grachten van Amsterdam. Vergelijk dat met hoe ze er nu over denken. Wat hebben ze uit deze les meegenomen?