Paragraaf 3.6: De rivieren kloppen op de achterdeur

• Aardrijkskunde
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 2

Hoofdstuk 3: Water

Leerdoelen

1. Je weet wat de drietrapsstrategie inhoudt.
2. Je begrijpt waarom we rivieren meer ruimte moeten (terug)geven en waarom preventie van grotere piekafvoeren op langere termijn beter is dan rampenbestrijding op korte termijn.
3. Je kunt gebruikmaken van de mogelijkheden van EduGIS.

Winterdijk

De winterdijk is de dijk die in de winter het rivierwater tegenhoudt.

In de winter staat het water over het algemeen hoger dan in de zomer. Dit betekent dat er dan meer water door de rivier stroomt en er dus ook meer water door de winterdijk wordt tegengehouden.

De winterdijk is de dijk waar wij normaalgesproken aan denken bij een dijk.

Zomerdijk

Ook in de zomer wordt er rivierwater tegengehouden. Het kan dan bijvoorbeeld ineens veel regenen waardoor er veel water door een rivier stroomt. Het is dan niet de bedoeling dat dit water over de weilanden heen stroomt waar dieren aan het grazen zijn. Hier biedt de zomerdijk bescherming tegen.

Rivierbed

Het rivierbed is het deel waar de rivier doorheen stroomt. Over het algemeen wordt hiermee het deel tussen de beiden zomerdijken in bedoeld.

Uiterwaarde

Naast de rivier zie je in de zomer vaak weilanden of kleine stukjes natuurgebied liggen. Maar in de winter staan deze delen juist volledig onderwater. En dat is ook precies de bedoeling.

Met de uiterwaarde wordt het gebied bedoeld tussen de zomerdijk en de winterdijk. En dit gebied mag overstromen bij hoogwater. Omdat deze gebieden kunnen overstromen kan de rivier heel veel breder worden (en kan er dus veel meer water doorheen stromen).

En in de zomer wordt het gebied inderdaad niet echt gebruikt en blijft de rivier binnen de zomerdijken, dus kunnen er gerust koeien en schapen grazen, of kan het als natuurgebied worden gebruikt.

Binnendijkse land

Het doel van een dijk is om een gebied te beschermen tegen het water. We kijken voor ons perspectief vanuit het gebied dat beschermd moet worden. Bijvoorbeeld dit dorpje.

Het gebied dat beschermd wordt tegen het water noemen wij het 'binnendijkse land'. Dit ligt namelijk binnen in de dijk (aan de juiste kant). Vergelijk het maar met je huis waar de muur de dijk zou zijn en waarbij jij binnen of buiten je huis kunt zijn.

Buitendijkse land

Het doel van een dijk is om een gebied te beschermen tegen het water. We kijken voor ons perspectief vanuit het gebied dat beschermd moet worden.

Het deel tussen het rivierbed en de winterdijk ligt aan de andere kant van het deel dat beschermd moet worden. Het ligt als het ware dus aan de buitenkant van de dijk. Dit gebied noemen we daarom het buitendijkse land.

Gevaar alleen van zeewater?

Vroeger werd er alleen van uitgegaan dat het gevaar van water in Nederland afkomstig was van zee. In 1953 vond namelijk de Watersnoodramp plaats, waarbij grote delen van Zeeland en Zuid-Holland overstroomden door hoogwater vanuit zee. Hierdoor overleden 1836 mensen en tienduizenden dieren. 

Onze verdediging bestond dus vooral, heel logisch, op het versterken van alle zeedijken en het bouwen van de zeewering.

Maar in 1995 was er opnieuw extreem hoogwater. Niet in de zeegebieden, maar juist rondom de rivieren...

Overstroming Strijen

Hoogwater in 1995

In 1995 stond het water in de Nederlandse rivieren zo hoog dat dijken op meerdere plekken dreigden door te breken en dat gebieden dus bijna overstroomde. Vooral in het gebied rondom de Waal en de Maas stond het rivierwater enorm hoog. Zo hoog zelfs, dat alle mensen uit een enorm gebied geëvacueerd moest worden. In totaal meer dan 250.000 mensen.  Uiteindelijk is alles net goed gegaan...

Maar het was wel duidelijk dat er ook betere bescherming tegen hoogwater uit de rivieren moest komen. Direct werden de dijken rondom de rivieren in heel Nederland versterkt en hoger gemaakt. Maar alleen hogere en sterkere dijken werkt niet genoeg. Uiteindelijk moeten de rivieren meer ruimte krijgen (om zo meer water te kunnen vervoeren).

Drietrapsstrategie

Uiteindelijk is het doel rondom rivieren verschoven van 'we gaan zorgen voor dijken die ons beschermen' naar 'we gaan te hoog water voorkomen'. Immers: als het water niet extreem hoog wordt, dan heb je ook veilig en heb je geen sterkere dijken nodig.

Wij willen dit extreem hoge water/een piekafvoer voorkomen door de drietrapsstrategie toe te passen. In drie stappen voorkomen wij dat het water op een plek samenkomt en zo te hoog wordt.

Vasthouden

We zorgen dat water in aan het begin van de rivier wordt vastgehouden. Hierdoor stroomt het minder snel naar zee en komt het dus ook minder snel verderop in de rivier samen.

Dit betekent bijvoorbeeld:

• Het rivierbed of de uiterwaarden dieper graven (zodat er meer water in het rivierbed past)
• De winterdijk verschuiven (zodat het rivierbed breder wordt)

Bergen

Bij bergen wordt het water tijdelijk buiten de rivier opgevangen. Deze stap wordt toegepast als 'vasthouden' niet meer mogelijk is. Doordat water uit de rivier naar een gebied erbuiten toe kan, neemt de druk af te van de rivier.

Dit betekent bijvoorbeeld:

• Er wordt een extra rivier langs de rivier (een zogeheten nevengeul) gegraven die vol kan stromen bij hoogwater.
• Er wordt een gebied aangewezen dat bewust mag overstromen. Zo'n gebied wordt een retentiegebied genoemd.

Het verschil tussen bergen en vasthouden is dat vasthouden in de rivier is en bergen erbuiten.

Lozen

Bij lozen moet het water zo snel mogelijk weg stromen richting zee. Het water dreigt om te hoog te staan en moet dus afgevoerd worden uit het gebied. Belangrijk is om er alles aan te doen dat dit zo snel mogelijk weg kan.

Dit betekent bijvoorbeeld:

• Bomen en andere obstakels die  de stroming van het water afremmen moeten uit de uiterwaarde worden verwijderd.
• Kleine terpen waarop oude fabrieken of woonhuizen staan moeten worden afgebroken.

Klimaatadaptatie

Zoals te lezen is moeten we ons aanpassen aan de veranderingen in het klimaat en het risico op hoogwater in de rivieren. Wij moeten onze omgeving inrichten op het voorkomen van een piekafvoer. Dit heet klimaatadaptatie. Maar dit is niet zo makkelijk, want al het grondgebied in Nederland heeft al een functie. Deze functie opzeggen om een nieuwe functie (gericht op ruimte voor de rivier) te geven, dat gaat niet. 

Dit betekent dat gebieden in Nederland twee functie moeten krijgen: 

1. de originele functie blijft behouden
2. tegelijkertijd komt er een functie gericht op het voorkomen van hoogwater bij

Natuurgebieden

Een belangrijk gebied met een duidelijke functie dat gaat veranderen zijn natuurgebieden. Natuurgebieden worden nu veel gebruikt voor recreatie: lekker doorheen wandelen of fietsen.

Maar omdat deze gebieden vaak niet bebouwd zijn, zijn ze ook geschikt om onderwater te laten lopen als het water in de rivier te hoog is. Veel natuurgebieden krijgen dus ook de functie van een retentiegebied. (Dit hoort bij bergen).

Neem als voorbeeld de Ooijpolder. Dit gebied is zo aangepast dat het bij hoogwater overstroomt. Hierdoor kan zo veel water geborgen worden, dat het bij Nijmegen (wat ernaast ligt) niet meer zo extreem hoog wordt. Vroeger overstroomde namelijk elk jaar de kade van Nijmegen...

De stad

Ook in de stad kunnen veel aanpassingen worden gedaan om te zorgen dat hoogwater voorkomen wordt. Vaak zijn dit aanpassingen om water vast te houden of langzaam in de grond te laten trekken.

Zo worden in Vinex-wijken heel veel geulen gegraven die vol met water kunnen stromen als het veel regent. Vroeger lieten we dit water in de riolen stromen en zo richting de rivier.

Ook de aanleg van extra parken helpt hierbij. 

Daarnaast kunnen we begroeiing op daken planten en regentonnen neerzetten zodat water wordt vastgehouden.

Of wat dacht je van een waterplein? Klik op de afbeelding hiernaast om te zien hoe dit werkt.

Dit waterplein in Rotterdam staat ook in je boek (bron 30).

Op het moment dat het droog is, dan is dit een basketbalveld voor jongeren of een plek voor studenten om tijdens de pauze te kunnen zitten.

Maar als het regent (en je toch niet buiten wilt zijn), dan kan het plein vol stromen met water. Hierdoor wordt het water in de stad vastgehouden en stroomt het niet naar de rivier).

Dergelijke waterpleinen worden steeds meer in steden aangelegd.