5.4 De Opstand

• Geschiedenis
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

Leerdoelen

• Je kent de economische, politieke en religieuze oorzaken van de Nederlandse Opstand.
  
• Je kunt beschrijven hoe uit de Opstand de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden ontstond.
• Je kunt de gevolgen van de Opstand voor de bestuurlijke en religieiuze verhoudingen in de Republiek beschrijven.

Kenmerkende Aspecten

• De protestantse reformatie die de splitsing van de christelijke Kerk in West- Europa tot gevolg had.
• Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat.

Bestuur onder spanning

• De Nederlanden waren geen eenheid, overal golden weer andere regels.
• Voor Karel V was dit erg onhandig en hij wilde de Nederlanden centraal gaan besturen vanuit Brussel.
• Daarom was uniformering van wetten erg belangrijk. Karel stelde voor dit doel drie bestuursraden in:
• De Geheime Raad, hierin gaven juristen advies over nieuwe wetten.
• Raad van Financiën edelen en juristen stelden belastingmaatregelen voor.
• Raad van State politieke adviesraad, bestaande uit edelen en juristen.

Bestuur onder spanning

• Karel V besloot om een gestorven edelman, in één van de drie bestuursraden, te vervangen door een geschoold jurist.Hierdoor begon de invloed van de adel op het bestuur langzaam af te nemen.
• Naast deze drie bestuursraden was er ook nog de Staten-Generaal waarin de landsheer (Karel V) de afgevaardigheden van de 17 gewesten bijeen riep om te overleggen over belastingbetalingen aan de staat.

Karel V

Karel V

Examenvraag

In 1531 besluit Karel V drie bestuursraden in de Nederlanden in te stellen. Dit besluit past bij een kenmerkend aspect van die tijd.

3p Noem dit kenmerkend aspect en geef met het voorbeeld van één bestuursraad aan, waardoor dit besluit van Karel V hierbij past.

Antwoord

Kern van een juist antwoord is:

• De instelling van de drie Collaterale Raden in de Nederlanden door Karel V past bij 'het begin van staatsvorming en centralisatie' (of een omschrijving daarvan)1

• Met de instelling van (één van de volgende): 2

− de Raad van Financiën wilde Karel V meer eenheid in de belastingheffing krijgen / de centrale inkomsten vergroten/beter beheren, waardoor het centrale bestuur werd versterkt.

− de Raad van State wilde Karel V een duidelijker centraal beleid op het terrein van de buitenlandse politiek/oorlogsvoering kunnen voeren, waardoor het centrale bestuur werd versterkt.

− de Geheime Raad wilde Karel V een grotere eenheid in rechtspraak/wetgeving tot stand brengen, waardoor het centrale bestuur werd versterkt.

Verzet

• Karel V was streng katholiek en eiste dit ook van zijn onderdanen.
• In 1550 vaardigde Karel V de Bloedplakkaten uit, hierin werd de doodstraf aangekondigd voor protestanten en voor het kennis nemen van de protestantse leer.
• De felle vervolgingen van deze protestanten (ketters) leidde ook bij katholieken tot grote onvrede.
• In 1555 volgde Filips II zijn vader op als landsheer der Nederlanden. Vier jaar later verliet hij de Nederlanden om verder te gaan besturen vanuit Madrid.

Bloedplakkaten

Inquisitie

Verzet

• Filips II stuurde Margaretha van Parma om als landvoogdes de Nederlanden te besturen.
• In elk gewest had Filips II een stadhouder, die als plaatsvervanger van Filips II (of Margaretha) diende.
• De stadhouder kon de Gewestelijke Staten bijeen roepen.
• De stadhouder had ook een klein leger om de orde te handhaven.
• De onvrede in de Nederlanden bleef onverminderd groot.

Filips II van Spanje

Margaretha van Parma

Verzet

• In 1566  boden edelen Margatha van Parma het Smeekschrift der Edelen aan.
• Hierin vroegen de edelen versoepeling van de Bloedplakkaten en om de Staten- Generaal bij elkaar te roepen, om te praten over de problemen.
• Margaretha stemde in met het verzoek van de edelen.
• Protestanten konden vanaf nu openlijk hun godsdienst belijden.
• Tijdens deze Hagenpreken spraken predikanten grote groepen mensen toe.

Smeekschrift der Edelen

Hagenpreken

Examenvraag

Filips II beval in 1565 dat de maatregelen tegen ketterij in de Nederlanden

streng moesten worden nageleefd. Hij bereikte met dit bevel het door hem

beoogde politieke doel niet.

3p Licht dit toe door:

 het politieke doel te noemen dat Filips II wilde bereiken met het bevel

en

 uit te leggen dat de reactie van de adel het behalen van dit doel

belemmerde

Antwoord

Uit het antwoord moet blijken dat:

• Filips II met het bevel de eenheid / de rust in de Nederlanden wilde
herstellen / bewaren 1 

• de adel besloot een verzoek in te dienen de ketterwetgeving op te
heffen, waarmee ze zich uitsprak tegen het beleid van Filips II en daarmee bijdroeg aan het gebrek aan eenheid / wat leidde tot meer calvinistische activiteit en daarmee bijdroeg aan de onrust 2

Hagenpreken

• Vanaf augustus 1566 vindt er de Beeldenstorm plaats. Deze acties werden vaak georganiseerd door radicale calvinisten.
• Samen met enkele hoge edelen probeerde Margaretha de rust te herstellen.
• Filips II vond dit onvoldoende en verving Margaretha daar de hertog van Alva (bijnaam de Bloedhertog of de IJzeren Hertog).
• Alva richtte de Raad van Beroerte op om de Beeldenstormers streng te straffen. De Raad sprak zo'n 1100 doodsvonnissen uit en ruim 10.000 mensen werden verbannen uit de Nederlanden.

Examenvraag

In 1566 vond de Beeldenstorm plaats. Willem van Oranje was op dat
moment medeverantwoordelijk voor het bestuur in Antwerpen. Hij nam de volgende maatregelen om de orde te herstellen: 

1 Hij liet enkele beeldenstormers ophangen.

2 Hij sprak met calvinisten en lutheranen af dat zij op enkele plaatsen in

de stad hun godsdienst ongehinderd mochten uitoefenen.

4p Licht de maatregelen toe door:

 per maatregel aan te geven waardoor deze bijdroeg aan het herstellenvan de orde en daarna

 uit te leggen welk godsdienstig uitgangspunt Willem van Oranjenastreefde met deze maatregelen.

Antwoord

maximumscore 4

Voorbeeld van een juist antwoord is:

• Door enkele beeldenstormers op te laten hangen stelde
Willem van Oranje een afschrikwekkend voorbeeld aan toekomstige
ordeverstoorders / stelde Willem van Oranje de katholieken tevreden (waardoor meer onrust werd voorkomen) 1 

• Door calvinisten en lutheranen plaatsen te geven om hun godsdienst
ongehinderd uit te oefenen, nam Willem van Oranje een oorzaak van  de onrust / van de Beeldenstorm weg 1 

• Willem van Oranje zorgde met de maatregelen dat katholieken en
protestanten ieder hun geloof konden uitoefenen waarmee hij zijn uitgangspunt van gelijkberechtiging voor protestanten en katholieken nastreefde 2

Beeldenstorm

Hertog van Alva

Hagepreken

• Naast de doodstraffen en verbanningen vertrokken zo'n 60.000 Nederlanders naar het buitenland (voornamelijk Duitsland).
• Alva wilde daarnaast de Tiende Penning invoeren. Een extra omzetbelasting van 10%. De opbrengst zou worden gebruikt om de extra Spaanse troepen te betalen.
• Uiteindelijk ging de Tiende Penning niet door, maar werd door de Nederlanden afgekocht. 
• De maatregelen van Alva zorgde alleen maar voor meer opstandigheid.

Bloedraad/ Raad van Beroerten

Invoering 10e penning

Willem van Oranje

• Willem van Oranje was de hoogste edelman van de Nederlanden hij was stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht. 
• Willem van Oranje vond dat de edelen te weinig invloed hadden op het bestuur, dat steeds meer was gecentraliseerd. Willem was een tegenstander van de Bloedplakkaten.
• Na de Beeldenstorm probeerde WvO om een godsdienstvrede voor elkaar te krijgen. Doel: protestanten en katholieken zouden elkaar met rust laten.

Willem van Oranje

• WvO vluchtte naar zijn familie in Duitsland, toe hij hoorde Alva orde op zaken kwam stellen. WvO begon vanuit Slot Dillenburg zijn militaire verzet tegen de Spanjaarden.
  
• Veldtochten van Willem van Oranje brachten niet het gehoopte succes.
• In 1572 veroverden de Watergeuzen het stadje Den Briel, dit was het startsein voor andere steden in Holland om zich aan te sluiten bij de opstandelingen.
• Willem van Oranje trok met troepen naar dit opstandigde gebied in Holland.

Willem van Oranje

Verovering Den Briel

De Opstand breidt zich uit

• Alva reageerde met terreur, hij veroverde enkele steden en stond de Spaanse troepen toe om er te plunderen en te moorden.
• Haarlem gaf zich over na een lange belegering en de Spaanse troepen pleegden daar een massamoord.
• Al het geweld dat door de Spanjaarden werd gepleegd zorgde voor een averechtse reactie. In plaats van rust werd de opstandigheid steeds groter. Steden weigerden zich nog over te geven.
• Na deze mislukte belegeringen trokken de Spaanse troepen zich terug uit het gewest Holland.

De Opstand breidt zich uit.

• De opdracht van Alva was dus mislukt en hij bood zijn ontslag aan.
• In 1576 plunderden de Spaanse soldaten de stad Antwerpen (ze hadden al ruim een jaar geen soldij gehad.) Deze plundering kreeg de naam de Spaanse Furie.
• Als reactie hierop kwamen de 17 Nederlandse gewesten bij elkaar in Gent. In de Pacificatie van Gent spraken ze af om de Spaanse te bestrijden en dat er een godsdienstvrede kwam. Katholieken en protestanten zouden elkaar met rust laten.

Spaanse Furie

Pacificatie van Gent

De Republiek ontstaat

• Fanatieke calvinisten hielden zich niet aan de Pacificatie van Gent, en voerden een antikatholiek beleid.
• De katholieken in de zuidelijke gewesten zochten weer toenadering tot Spanje. Spanje beloofde hen de opstandigheid te vergeven mits ze zich weer achter het Spaanse bestuur zouden scharen.
• Enkele gewesten maakten gebruik van het aanbod en sloten in 1579 de Unie van Atrecht

De Republiek ontstaat

• De reactie van de 7 noordelijke gewesten was de Unie van Utrecht, hierin besloten ze om zich tegen Spanje te blijven verzetten.
• Op financieel gebied gingen de noordelijke gewesten beter samenwerken. Ook kregen ze een gezamenlijk leger. In de noordelijke gewesten kregen calvinisten een bevoorrechte positie.
• Elk noordelijk gewest behield zijn eigen rechten, privileges en bestuur.
• Filips II reageerde door Willem van Oranje in de rijksban te doen. De Unie van Utrecht reageede hierop door Filips II niet langer meer als hun landsheer te erkennen. Plakkaat van Verlatinghe (1581)

Plakkaat van Verlatinghe

Plakkaat van Verlatinghe

De Republiek ontstaat

• De Nederlanden gingen op zoek naar een nieuwe landsheer, maar niemand wilde landsheer van de Noordelijke Nederlanden worden.
• In 1588 besloten de gewesten om maar zelf het bestuur te regelen, zo ontstond in 1588 de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.
• De oorlog met Spanje bleef echter doorgaan.
• In 1584 was Willem van Oranje vermoord en werd zijn zoon Maurits de nieuwe stadhouden van Holland, Zeeland en Utrecht.
• Maurits zou een belangrijke rol spelen in het begin van de Republiek.

Moord op Willem van Oranje

De Republiek der 7 Verenigde Nederlanden

Examenvraag

Historici zijn het niet eens over welk jaartal beschouwd kan worden als het beginpunt van een zelfstandige Nederlandse staat. Hiervoor worden verschillende jaartallen genoemd, zoals:

1 1579

2 1588

2p Geef voor elk van beide jaartallen de redenering weer waarom dat jaar beschouwd kan worden als het beginpunt van een zelfstandige Nederlandse staat.

Examenvraag

maximumscore 2

Kern van een juist antwoord is:

Je kunt beweren dat het beginpunt van een zelfstandige Nederlandse staat lag in:

• 1579, toen de opstandige noordelijke gewesten de Unie van Utrecht sloten (een politiek en militair verbond) 1

• 1588, toen de opstandige gewesten besloten niet langer te zoeken naar een nieuwe landsheer / de Republiek stichtten 1

Leerdoelen

• Je kent de economische, politieke en religieuze oorzaken van de Nederlandse Opstand.
  
• Je kunt beschrijven hoe uit de Opstand de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden ontstond.
• Je kunt de gevolgen van de Opstand voor de bestuurlijke en religieiuze verhoudingen in de Republiek beschrijven.

Kenmerkende Aspecten

• De protestantse reformatie die de splitsing van de christelijke Kerk in West- Europa tot gevolg had.
• Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat.