5.4 De Nederlandse Opstand

• Geschiedenis
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4

Welk begrip past het beste bij de omschrijving?

' een papiertje dat je kon kopen waarop stond dat je zonde vergeven zijn'

1. Predestinatieleer
2. Aflaat
3. Reformatie
4. Humanisme

Welke uitvinding zorgde voor de grote verspreiding van de kritiek op de kerk?

1. Monnikenwerk
2. Printer
3. Boekdrukkunst
4. Drukpers

Welk begrip past het beste bij de omschrijving?

'kerkhervorming in de zestiende eeuw waarbij het protestantisme ontstaat.'

1. Predestinatieleer
2. Katholicisme
3. Reformatie
4. Herformatie

Waar of niet waar

De splitsing van de kerk was een bedoeld gevolg van Luther en zijn 95 stellingen.

1. Waar
2. Niet waar

Wat was de hoofdoorzaak van de reformatie?

1. De misstanden in de kerk
2. Humanisme
3. Luthers 95 stellingen
4. Predestinatieleer van Calvijn

Waar of niet waar

Calvijns predestinatieleer hield in dat je leven vanaf geboorte al bepaald is. Dus of je naar de hemel of de hel gaat

1. Waar
2. Niet waar

5.4 De Nederlandse Opstand 

deel I

Leerdoelen

 Oorzaken van de Opstand, Willem van Oranje & de Republiek

Aan het einde van de lessenserie: 

•  Kan je de begrippen ‘beeldenstorm, watergeuzen, Staten-Generaal, stadhouder, landvoogd, plakkaat van Verlatinghe, en republiek’ uitleggen.
  
• Kan je de oorzaken van ontevredenheid in de Nederlanden opsommen.
  
• Kan je een tijdlijn maken van de Nederlandse Opstand 
• Kan je de hoofdpersonen (van de NL Opstand) herkennen op afbeeldingen. 

Waar denk je aan bij de Nederlandse Opstand (80-jarige oorlog)

De Nederlanden

• Bestaande uit hedendaags Nederland, Zuid-Nederland (België) en Luxemburg en
• 17 gewesten (provincies) 

De Nederlanden maakten deel uit van het Rooms-Duitse Rijk. De graven en hertogen in Nederland waren officieel leenmannen van de Duitse keizer, maar die had meestal niet meer veel macht over zijn leenmannen. In 1018 werden de legers van de Duitse keizer zelfs verslagen door te troepen van de graaf van Holland.

Karel V

1500-1558

• Karel van Habsburg erft het bestuur over de Nederlandse gewesten (1506), Spanje (1516) en het Rooms-Duitse Rijk (1519)
• Hiermee is hij de Landsheer van de Nederlanden

De aanspreektitel van Karel?

Karel, bij de gratie Gods, Heilig Rooms keizer, Semper Augustus, Koning van Duitsland, Koning van Italië, Koning van heel Spanje, Castilië, Aragón, León, Navarra, Granada, Toledo, Valencia, Galicië, Mallorca, Secillia, Córdoba, Murcia, Jaén, Algarve, Algeciras, Gibraltar, de Canarische eilanden, Koning van de Beide Siciliën, Sardinië, Corsica, Koning van Jerusalem, Koning van de Westelijke en Oostelijke Indiën, Heer van de Eilanden en de Grote Oceaan, Aartshertog van Oostenrijk, Hertog van Bourgondië, Brabant, Lotharingen, Stiermarken, Karinthië, Krain, Limburg, Luxemburg, Gelderland, Neopatrië, Württemberg, Landgraaf van de Elzas, Prins van Zwaben, Graaf van Vlaanderen, Habsburg, Tirol, Gorizia, Barcelona, Artesië, Franche Comté, Henegouwen, Holland, Zeeland, Ferrette, Kyburg, Namen, Roussillon, Cerdagne, Drenthe, Zutphen, Markgraaf van het Heilig Roomse Rijk, Burgau, Oristano en Gociano, Heer van Friesland, het Wendland, Pordenone, Biskaye, Molin, Salins, Tripoli en Mechelen.

Vrienden van Karel V

Gebieden in Zuid-Amerika die zijn veroverd sinds de ontdekking van Amerika door Columbus.

Gebieden die Karel erfde na de dood van zijn vader in 1506

Gebieden die Karel erfde na de dood van zijn vader in 1506

Gebieden die Karel tijdens zijn regeerperiode veroverde.

De uitbreiding van het Ottomaanse Rijk bleef een voortdurende bedreiging voor het rijk van Karel V. Daarnaast was in de Middeleeuwen het christendom de belangrijkste godsdienst in Europa, en de Islam was een grote bedreiging. Karel voelt zich, als koning van Jeruzalem, verplicht om een kruistocht tegen de islam te voeren.

Vrienden van Karel V

Gebieden die Karel tijdens zijn regeerperiode veroverde.

Door de Spaanse veroveringen in Zuid-Amerika wordt hij heerser over een rijk waar de zon nooit ondergaat.

Hoewel Karel officieel keizer van het Rooms-Duitse Rijk was (zwart omlijnd op de kaart), waren veel van de vorsten in dit rijk niet gehoorzaam aan Karel.

Karel had zeer regelmatig oorlog met Frankrijk, tussen: 1521-1526, 1526-1529, 1535-1538, 1542-1544 en 1552-1559. Dit had vooral te maken met de ligging van beide landen, maar ook met macht en invloed in andere landen.

Karel V van Spanje 
(1500-1558)

Met heel bijzonder nageslacht 

Heer van de Nederlanden

• Als Landsheer wil Karel twee dingen bereiken:
• 1. Centralisatie van de gewesten in de Staten-Generaal in Brussel
• 2. Ketterijbestrijding in zijn hele rijk
  (iedereen MOET katholiek zijn) 

Ontevreden over de Vrede van Augsburg abdiceert Karel V de troon ten gunste van zijn zoon: Filips II. Hij maakte zich alles behalve geliefd

De Nederlandse Opstand 

De Nederlanden was een onderdeel van het Spaanse rijk onder Filips II. Onder Karel V hadden de Nederlandse gewesten (provincies) inspraak in het besturen van de regio.

• Filips II schafte veel afspraken met de gewesten af.            
• Filips II nam zelf ambtenaren aan om de gewesten te besturen. 
• Gevolg: De edelen verloren veel macht                Grote ontevredenheid.

Staten-Generaal: Vertegenwoordigers van het gehele Nederlandse volk

(nu eerste en tweede kamer)

De Nederlandse Opstand 

 Het volk was ook niet blij met Filips, want de belastingen waren omhoog gegaan en er ontstond meer armoede. De vervolging van protestanten zorgde voor woede. 

• Filips II strenger dan zijn vader, Karel V. 
• Ketters (protestanten) actief vervolgen.
• Bloedplakkaten

Spaanse inquisitie: een rechtbank van de Rooms-Katholieke Kerk, die was belast met de opsporing, het onderzoek en het straffen van 'ketters' (niet-christenen)

De Nederlandse Opstand 

Filips II woonde zelf in Spanje, Nederland was te koud en nat. Daarom was zijn halfzus Margaretha van Parma aangesteld als landvoogdes, ze was zijn plaatsvervanger.

Landvoogd(es):  Bestuurder namens de landsheer, 

een plaatsvervanger.

De Nederlandse Opstand 

Een grote groep ontevreden (katholieke!!) edelen besloot om al hun bezwaren op te schrijven in een brief en deze aan te bieden aan de landvoogdes van de Nederlanden in 1566.

• Tijdelijk stoppen met kettervervolgingen.

Smeekschrift: een verzoek om religieuze tolerantie en opschorting van de vervolgingen van de Inquisitie.

De Adviseur van de landvoogdes Margaretha van Parma zei: 

“N’ayez pas peur, Madame, ce ne sont que des gueux” (vertaling: Wees niet bang, mevrouw, het zijn slechts bedelaars).

De Nederlandse Opstand 

De woede over de strenge vervolgingen bleef en op 10 augustus 1566 kwam het tot een uitbarsting.

Beeldenstorm: Vernielingen op grote schaal van heiligenbeelden en andere objecten van katholieke religieuze plaatsen door protestanten in de Lage landen.

Leerdoelen

 Oorzaken van de Opstand, Willem van Oranje & de Republiek

Aan het einde van deze les kun je:

• Twee oorzaken voor de Nederlandse Opstand benoemen
• Spotprenten analyseren op actoren, achtergronden en symboliek

De Nederlandse Opstand 

Filips was woedend toen hij hoorde van de beeldenstorm. Hij riep zijn halfzus terug en stuurde in 1567 generaal Alva met een leger naar de Nederlanden. Zijn doelen waren simpel: 

• Edelen en ketters terechtstellen

Koning Filips II woest

Generaal Alva moet de daders straffen
(Nederlandse gewesten in ketenen)

De Tiende Penning 

Om zijn leger te betalen voerde Alva 'de Tiende Penning' in. Hierdoor moest er een extra 10% belasting betaald worden voor goederen. De Tiende Penning kon afgekocht worden met een groot geldbedrag.

In de bron hiernaast geef de tekenaar een mening weer over de Tiende Penning

Licht dit toe door:

- met een verwijzing naar de prent die mening weer te geven

Prent betreffende de Tiende Penning. Rechts (op de voorgrond) hertog Alva. Links Margaretha van Parma. De leeuw stelt de Nederlanden voor.  

De Nederlandse Opstand 

De Tachtigjarige Oorlog begon twee jaar na de beeldenstorm, in 1568. De leider van de opstand was Willem van Oranje, de stadhouder van gewesten Holland, Zeeland en Utrecht.

• Door Filips II aangesteld als stadhouder
• Naast Margaretha hoogste bestuurder van de Nederlanden en
• Hoogste edelman die in opstand kwam

• Het land uit gevlucht.
• Leger vormen om Alva te verslaan.

Stadhouder: plaatsvervanger van de vorst in een gewest. 

De Slag bij Heiligerlee (1568)

Begin van de Tachtigjarige Oorlog

Een klein leger onder leiding van twee broers van Willem van Oranje een eerste overwinning op de Spanjaarden bij Heiligerlee.

• Spanjaarden de pan ingehakt.
• Alva woedend.
• Gevolg: Twee gevangen genomen edelen onthoofd. 

Horne en Van Egmont onthoofd (1568)

Maken rasteropdracht Beleg van Haarlem

• Op de prent in de volgende slide staat de inname van Haarlem in 1573 afgebeeld.
  1. Op de tekening is te zien wat er gebeurde nadat Alva Haarlem hadden ingenomen. Zet voor elke zin de hokjes die erbij horen (bijvoorbeeld  B1, F3, enz.)

__ Spaanse soldaten gooien lijken in de rivier.

__ Soldaten bewaken groepjes gevangengenomen Haarlemmers

__ Naast de beul staat een priester met een kruis in zijn hand.

__ Spaanse soldaten lopen over een brug de stad binnen.

__ Soldaten trekken van straat tot straat op zoek naar mensen.

    2. In de bron geeft de tekenaar diens mening weer over de Spanjaarden
         Licht dit toe door:

        - met twee verwijzingen naar de bron die mening weer te geven

    3. Leg uit welk doel de Spanjaarden hadden met de bloedige inname van Haarlem en waarom hun handelen nadelig uitpakte. 

         

- met een verwijzing naar de prent die mening weer te geven

Leerdoelen

Ontstaan van de Republiek 

Aan het einde van de les 

•  Kun je de begrippen Pacificatie van Gent, Plakkaat van Verlatinghe, Unie van Atrecht, Unie van Utrecht uitleggen.
  
• Kun je de gebeurtenissen die hebben geleid tot het ontstaan van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden opsommen. 
• Kun je jaartallen en gebeurtenissen aan elkaar koppelen door het maken van een tijdlijn over de Nederlandse Opstand.

De Nederlandse Opstand 

Naarmate de Opstand succesvol blijkt (vanaf 1572) besloten meer gewesten om zich aan te sluiten bij Willem van Oranje. In het jaar 1575 was Spanje bankroet en konden de Spaanse soldaten dus niet uitbetaald worden. 

Gevolgen: 

•  Antwerpen werd in 1576 geplunderd en in brand gestoken door de Spaanse soldaten (Spaanse Furie) 
• In 1576 ondertekenden alle gewesten de Pacificatie van Gent: alle gewesten in opstand!

Unie van Atrecht

• Na Pacificatie van Gent zijn alle 17 gewesten in opstand, maar ...
• Noordelijke gewesten calvinistisch, zuidelijke gewesten Rooms-Katholiek
• Noordelijke gewesten willen betere samenwerking, maar op voorwaarde dat:
• Slechts 1 geloof per gewest wordt getolereerd. Hierop ...
• Sloten zuidelijke gewesten de Unie van Atrecht (1579): Terug bij Spanje in ruil voor amnestie (kwijtschelding straf). 
  

Unie van Utrecht 

• Na UvA gaan zeven noordelijke gewesten samen in de Unie van Utrecht, geleid door Willem van Oranje 
• Unie = een geheel, maar gewesten waren soeverein (zelfstandig). 
• Samenwerking op financieel en militair gebied
• Filips II doet Willem van Oranje in de Rijksban, hierop ...
• Plakkaat van Verlatinghe (1581): Filips II niet langer erkend als landsheer (vorst) 

Begin Plakkaat van Verlatinghe

De leden van de Staten-Generaal van de Verenigde Nederlanden groeten allen, die dit zullen zien of horen voorlezen, en laten weten:

Het is aan ieder bekend dat een vorst, als dienaar van God, geacht wordt zijn onderdanen te beschermen tegen alle onrecht, overlast en geweld, zoals een herder zijn schapen beschermt. De onderdanen zijn niet door God geschapen om de vorst in alles wat hij beveelt onderdanig te zijn en hem als slaven te dienen. De vorst regeert bij de gratie van zijn onderdanen en moet met recht en reden over hen regeren, hen beschermen en liefhebben zoals een vader zijn kinderen liefheeft en zoals een herder met hart en ziel zijn schapen beschermt. Als een vorst zijn plichten niet nakomt, maar, in plaats van zijn onderdanen te beschermen, hen probeert te onderdrukken als slaven, dan is hij geen vorst, maar een tiran. In dat geval mogen zijn onderdanen, na beraadslaging in de Staten-Generaal, hem afzweren en een andere leider kiezen.

Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden

Nadat de gewesten de Landsheer niet meer erkenden zochten zij een vervangende landsheer. Een geschikte kandidaat werd niet gevonden. En Willem van Oranje dan?  

• Willem werd in 1584 vermoord door Balthasar Gerards. 
• De opstandelingen gaan zelfstandig door in 1588
   als Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
• Republiek: Een land zonder een koning, maar met 
  een gekozen leider.

“Heere Godt weest mijn siele ghenadich,

ick ben seer gequetst,

Heere Godt weest mijn siele,

ende dit arme volck ghenadich!

Horrorverhaal: het einde van Balthasar Gerards 

Oefentoetsvraag 

In Maastricht (1579) vond een vergelijkbaar verschijnsel plaats als in Haarlem (1573) en Antwerpen (1576). Leg uit: 

• (met een verwijzing naar de bron) welk verschijnsel hier te zien is.
• welke directe- en indirecte oorzaken ten grondslag lagen aan dat verschijnsel
• (met behulp van de bron) wie deze afbeelding in diens propaganda kan hebben gebruikt 

Muitende Spaanse soldaten bestormen en plunderen de stad Maastricht vanuit Wijk (gemaakt door Vlaamse auteur Frans Hoogenberg, ca. 1613-1615). 

Gebruik de bron hiernaast: In 1588 kent Parma, de Spaanse landvoogd van de Nederlanden,
een jaargeld van 360 kronen toe aan Richard Verstegen, omdat hij het werk van Verstegen goed kan gebruiken. Verklaar dit door aan te geven:
- met een verwijzing naar de prent, welke boodschap Parma met de prent kan overdragen en
- welk politiek doel Parma hiermee kan bereiken.