Poëzie v4 - vormkenmerken en opdracht 2022-2023

• Nederlands
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 5

Wat zeggen mensen
over poëzie?

Wat zeg JIJ?
Hoe ziet jouw ideale gedicht eruit?

Het ideale gedicht

Publieksenquête van redacties NRC Handelsblad, de VPRO-Gids en Poetry International. 

Enkele resultaten                      volgende dia

• 3200 respondenten
• cijfers = percentages

Wat zeggen dichters zelf? 

Hoor o.a. Peter Verhelst en ex-Dichter des Vaderlands Laurence Vielle vertellen over wat poëzie volgens hen

• doet
• bevat...

Betekenis vs. vorm

Wat poëzie betekent?

Poëzie is voor interpretatie vatbaar... zoveel lezingen als er mensen zijn.

Over de vorm van poëzie kunnen we wel duidelijk zijn. 

                   vormkenmerken

rijm

• rijmschema > eindrijm 
• rijmklanken

Hoe gaat het rijmschema verder?

Gebruik per rijmklank een letter

zoals in strofe 1

Een lerares die ik liefhad

Zij droeg een jurk, lang uit de mode,  A

en was zo mager als een lat,                  B

een rare stokvis, maar ze had                B

zo'n zeldzaam mooie lesmethode,     A

voor die tijd eigenlijk verboden:                    

het scheen, ze praatte zomaar wat,    

alsof je in haar kamer zat                         

te kletsen om de tijd te doden.             

Het leek gezellig en verkeerd,               

maar was, dat blijft, geraffineerd:       

ik ben in aardrijkskunde thuis.              

Wat heb ik veel van haar geleerd,        

ik had haar lief, mijn versje eert           

mejuffrouw Schelts van Kloosterhuis.  (Herman Pieter de Boer)

Rijmschema

Een lerares die ik liefhad

Zij droeg een jurk, lang uit de mode,  A

en was zo mager als een lat,                  B

een rare stokvis, maar ze had                B

zo'n zeldzaam mooie lesmethode,     A

voor die tijd eigenlijk verboden:            A        

het scheen, ze praatte zomaar wat,    B

alsof je in haar kamer zat                         B

te kletsen om de tijd te doden.             A

Het leek gezellig en verkeerd,               C

maar was, dat blijft, geraffineerd:       C

ik ben in aardrijkskunde thuis.              D

Wat heb ik veel van haar geleerd,        C

ik had haar lief, mijn versje eert           C

mejuffrouw Schelts van Kloosterhuis. D (Herman Pieter de Boer)

eindrijm

sleep de benaming naar de passende (fragmenten uit) gedichten.

Viervoeter

Een grijze wolf wordt zeer geprezen
omdat hij Shakespeare heeft gelezen
Hij zegt: ' 't Is niet eenvoudig, snap je,
Het zit veel dieper dan Roodkapje.'

(Johnny Kraaykamp)

Zij droeg een jurk, lang uit de mode,
en was zo mager als een lat,
een rare stokvis, maar ze had
zo'n zeldzaam mooie lesmethode,

SPLEEN
 
Ik zit mij voor het vensterglas
onnoemelijk te vervelen.
Ik wou dat ik twee hondjes was,
dan kon ik samen spelen.

(Godfried Bomans)

gepaard rijm

gekruist rijm

Omarmend rijm

Rijmklanken

klanken ondersteunen vaak de inhoud van het gedicht. 

Schubert

Wat deden wij toen zij voorgoed

was verdwenen? Gesloten strot,

klei in de benen, geen lucht,

nergens lucht. Wij sliepen slecht

en elk woord werd een wond.

We slopen rond op onvaste voeten.

Liever weggevaagd, maar redding

is niet aan de orde. Schubert

staat op de standaard. Je hand

pakt de strijkstok. Wit geharst

knarst hij over de snaar. Zwijgend

begin je de zoektocht naar haar.

(Anna Enquist)

alliteratie

Wanneer beginmedeklinkers van woorden die dicht bij elkaar staan, gelijk zijn. 

a

assonantie

= klinkerrijm. Wanneer beklemtoonde klinkers gelijk zijn in opeenvolgende woorden. 

b

Rijmklanken

Schubert

Wat deden wij toen zij voorgoed

was verdwenen? Gesloten strot,

klei in de benen, geen lucht,

nergens lucht. Wij sliepen slecht

en elk woord werd een wond.

We slopen rond op onvaste voeten.

Liever weggevaagd, maar redding

is niet aan de orde. Schubert

staat op de standaard. Je hand

pakt de strijkstok. Wit geharst

knarst hij over de snaar. Zwijgend

begin je de zoektocht naar haar.

(Anna Enquist)

alliteratie

Wanneer beginmedeklinkers van woorden die dicht bij elkaar staan, gelijk zijn. 

a

Rijmklanken

Schubert

Wat deden wij toen zij voorgoed

was verdwenen? Gesloten strot,

klei in de benen, geen lucht,

nergens lucht. Wij sliepen slecht

en elk woord werd een wond.

We slopen rond op onvaste voeten.

Liever weggevaagd, maar redding

is niet aan de orde. Schubert

staat op de standaard. Je hand

pakt de strijkstok. Wit geharst

knarst hij over de snaar. Zwijgend

begin je de zoektocht naar haar.

(Anna Enquist)

assonantie

= klinkerrijm. Wanneer beklemtoonde klinkers gelijk zijn in opeenvolgende woorden. 

b

rijm 

vs. herhaling 

Rijm

vs. 

herhaling

Stijlfiguren

Schubert

Wat deden wij toen zij voorgoed

was verdwenen? Gesloten strot,

klei in de benen, geen lucht,

nergens lucht. Wij sliepen slecht

en elk woord werd een wond.

We slopen rond op onvaste voeten.

Liever weggevaagd, maar redding

is niet aan de orde. Schubert

staat op de standaard. Je hand

pakt de strijkstok. Wit geharst

knarst hij over de snaar. Zwijgend

begin je de zoektocht naar haar.

(Anna Enquist)

anafoor

herhaling van woorden of woordgroepen aan het begin van opeenvolgende verzen.  

Let op! Hier is dat dus niet het geval. Er is herhaling van lucht, maar een anafoor is zoiets als 

Niemand die het weet,

niemand die wat doet

niemand die het wat kan schelen... 

enjambement

Een zin loopt door over twee versregels.

strofebouw

4 terzines

Schubert

Wat deden wij toen zij voorgoed

was verdwenen? Gesloten strot,

klei in de benen, geen lucht,

nergens lucht. Wij sliepen slecht

en elk woord werd een wond.

We slopen rond op onvaste voeten.

Liever weggevaagd, maar redding

is niet aan de orde. Schubert

staat op de standaard. Je hand

pakt de strijkstok. Wit geharst

knarst hij over de snaar. Zwijgend

begin je de zoektocht naar haar.

(Anna Enquist)

2 kwatrijnen

2 terzines

Een lerares die ik liefhad

Zij droeg een jurk, lang uit de mode,  

en was zo mager als een lat,                  

een rare stokvis, maar ze had                

zo'n zeldzaam mooie lesmethode,     

voor die tijd eigenlijk verboden:                    

het scheen, ze praatte zomaar wat,    

alsof je in haar kamer zat                         

te kletsen om de tijd te doden.             

Het leek gezellig en verkeerd,               

maar was, dat blijft, geraffineerd:       

ik ben in aardrijkskunde thuis.              

Wat heb ik veel van haar geleerd,        

ik had haar lief, mijn versje eert           

mejuffrouw Schelts van Kloosterhuis.  (Herman Pieter de Boer)

distichon

terzine

kwatrijn

3 versregels

4 versregels

2 versregels

poëzie of proza? 

Een gedicht bestaat meestal uit verschillende verzen en strofes. 

Soms niet...

proza? 

Elke ochtend

Elke ochtend, tussen het aandoen

van zijn linker- en zijn rechterschoen

trekt zijn hele leven even langs

Soms komt de rechterschoen er dan

bijna niet meer van.

(Judith Herzberg)

prozaïsch

in proza, niet in dichtvorm, in de taal v. h. gewone leven; verhalend;

(ook:) alledaags, nuchter, eentonig, plat.

beeldspraak

LL p. 56/57

• metafoor (vergelijking met 'als'- vergelijking zonder 'als'- metafoor)
• metonymie
• personificatie
• synesthesie

Postexaminale depressie 

Als een dief 

In de nacht 

Treft de schoolbel me 

Tussen de schouderbladen  

En steelt mijn 

Laatste vraag 

Berooid verlaat 

Ik het klaslokaal 

Terwijl iemand 

Op de achtergrond 

Voelbaar tentharingen 

In mijn achterhoofd bonkt

Onopgeloste breuken 

Laten zich vandaag 

Weer eens niet lijmen 

Door toenaderings- 

Pogingen van mijn pen

En ook niet door leuke 

Woorden achteraf 

Al klinken die 

Nog zo groen 

En vers 

 

(Reinhart Speeckaert) 

Geef een voorbeeld van een vergelijking uit 'Postexaminale depressie'

Geef een voorbeeld van een metafoor uit 'Postexaminale depressie'

Geef een voorbeeld van een personificatie uit 'Postexaminale depressie'

Postexaminale depressie 

Als een dief 

In de nacht 

Treft de schoolbel me 

Tussen de schouderbladen  

En steelt mijn 

Laatste vraag 

Berooid verlaat 

Ik het klaslokaal 

Terwijl iemand 

Op de achtergrond 

Voelbaar tentharingen 

In mijn achterhoofd bonkt

Onopgeloste breuken 

Laten zich vandaag 

Weer eens niet lijmen 

Door toenaderings- 

Pogingen van mijn pen

En ook niet door leuke 

Woorden achteraf 

Al klinken die 

Nog zo groen 

En vers 

 

(Reinhart Speeckaert) 

synesthesie

Wanneer verschillende zintuiglijke waarnemingen in één uitdrukking worden gecombineerd bv. schreeuwende kleuren. 

Op de Wikipediapagina vind je meer voorbeelden en toelichting. 

dichtvormen

• acrostichon p. 128
• sonnet p. 122 - De moeder de vrouw en p. 128

Acrostichon

Een acrostichon (=naamgedicht). De beginletters van de regels of van de coupletten vormen de naam van degene over wie het gedicht gaat. 

Kenmerken:

• Eerste letters van de regels vormen samen een naam (=onderwerp van het gedicht).
• Regels van acrostichon kunnen rijmen (hoeft niet).

Wat is een sonnet?

Een versvorm met een vaste vorm:

• 14 regels
• Twee kwatrijnen (= 1 octaaf) en twee terzetten (= 1 sextet)
• Witregel na octaaf
  

Inhoudelijk kenmerk: na de octaaf een volta (wending, val, chute)

Traditionele rijmschema = abba abba cdc dcd

Zie voorbeeld op p. 122 De moeder de vrouw

Martinus Nijhoff - De moeder de vrouw (1934)

p. 122

Ik ging naar Bommel om de brug te zien

Ik zag de nieuwe brug. Twee overzijden

die elkaar vroeger schenen te vermijden,

worden weer buren. Een minuut of tien

dat ik daar lag, in 't gras, mijn thee gedronken,

mijn hoofd vol van het landschap, wijd en zijd - 

laat mij daar midden uit oneindigheid

een stem vernemen dat mijn oren klonken.

Het was een vrouw. Het schip dat zij bevoer

kwam langzaam stroomaf door de brug gevaren.

Zij was alleen aan dek, zij stond bij 't roer

en wat zij zong hoorde ik dat psalmen waren.

O, dacht ik, o, dat daar mijn moeder voer.

Prijs God, zong zij, Zijn hand zal u bewaren. 

Waar gaat dit gedicht volgens jou over?

Martinus Nijhoff - de moeder de vrouw (1934)

• Gebaseerd op twee verhalen van Hans Philips
  
• Martinus Nijhoffbrug
• Thema Boekenweek 2019

Welk rijmschema komt voor in dit gedicht?

1. gekruist rijm en gepaard rijm
2. Gepaard rijm en gekruist rijm
3. Omarmend rijm en gekruist rijm
4. Gekruist rijm en omarmend rijm

Hoe herken je dat dit een sonnet is?

Hoe verhouden het octaaf en het sextet zich tot elkaar?

Eindopdracht poëzie

Opdracht poëzieanalyse vwo-4

Wat gaan jullie doen:

• Bloemlezing van 8 gedichten

• Analyse van 4 gedichten

Vervolg opdracht poëzie

Bij het analyseren van gedichten (poëzie) wordt gebruik gemaakt van bepaalde begrippen. De begrippen die je kunt gebruiken vind je o.a. in Laagland boek A, module 2 en 4 en in de bronnen die genoemd worden in deze LessonUp. 

Vervolg opdracht poëzie

Bloemlezing van 8 gedichten

Je gaat op zoek naar literaire gedichten die je op een of andere manier aanspreken. Je legt je keuze uit. Je kunt willekeurige gedichten kiezen, maar je mag ook kiezen binnen een thema, vorm of periode.

Vervolg opdracht poëzie

Analyse van 4 gedichten

Per groep worden 4 gedichten uit de bloemlezing geanalyseerd aan de hand van begrippen uit de theorie. Uiteraard geef je eerst een parafrase van het gedicht, vervolgens analyseer je het gedicht en geef je een interpretatie.

De analyse

• Geef een eerste parafrase van het gedicht: waar gaat het gedicht volgens

 jou over?

• Wat is het thema van dit gedicht. Leg je antwoord uit.

• Is er sprake van opvallend taalgebruik? Ondersteun je antwoord met voorbeelden.

• Wat is de strofebouw van dit gedicht?

• Wat is het rijmschema van dit gedicht?

• Welke soorten rijm kun je ontdekken? Ondersteun je antwoord met voorbeelden.

• Wat kun je opmerken over de vorm van dit gedicht?

• Wat kun je vertellen over het ritme en metrum van het gedicht? Wordt er een bepaald effect mee bereikt?

• Welke stijlfiguren kent het gedicht en wat is hun functie?

• Welke vormen van beeldspraak zijn er en wat is hun functie?

• Leg uit waarom je dit gedicht gekozen hebt.

• Wie heeft dit gedicht geschreven? Vermeld een aantal biografische gegevens.

• Wat wil de dichter volgens jou eigenlijk zeggen met dit gedicht?

Bronnen

Bronnen die je kunt gebruiken:

• http://www.cambiumned.nl/theorie/literatuur/poezie/
• http://www.vpro.nl/boeken/programmas/collecties/genres/poezie.html
• http://www.dbnl.org/
  
•  http://www.poetry.nl/
  
•  LessonUp: LU module 2 en LU module 4

•  LL boek A: module 2 en 4. LL boek B: module 5
• https://collecties.kb.nl/nederlandse-poezie
• https://www.bruuttaal.nl/leerling/literatuur/poezie
• https://leesliter.nl/gedichten/

Let op

• Songteksten vallen ook onder poëzie.
• Ieder groepslid heeft een gedicht geanalyseerd.
• Je geeft in eigen woorden informatie over de dichter.
• Je gebruikt gedichten van Nederlandse dichters/ schrijvers.
• Je mag de opdracht met maximaal vier personen uitvoeren.
• De opdracht telt 10% mee (zie jaarplanner).
• Inleveren op vrijdag 10 januari via Magister (opdracht).

Inleveren

Inleveren

Je levert als groep de opdracht digitaal in via Magister. Uiteraard is het document voorzien van een titelblad, inhoudsopgave en een bronnenlijst volgens het APA-systeem.

Beoordeling opdracht poëzie