Masterclass Habermas HGLVM ET 45

• Filosofie
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 6

Habermas - ET 45

De kandidaten kunnen de kritiek van Habermas op het proces van modernisering weergeven aan de hand van het onderscheid tussen instrumentele en communicatieve rationaliteit. Daarbij kunnen zij de opvatting van Habermas dat de leefwereld en het goede leven kunnen worden gekoloniseerd door het bureaucratische en het economische systeem uitleggen, toepassen en beoordelen.

Een van de grootste

 opbrengsten van de Verlichting is het rationalisme. 

Rationalisme klinkt positief. Handelen/argumenteren op basis van de rede.

Dit is niet alleen maar positief geweest...

A

B

Stel: ik wil een kat in een avocadokostuum. Dat is mijn doel.

Dan is het heel rationeel om te stellen dat ik 1. een kat moet zoeken, 2. de kat mak genoeg moet maken dat hij een kostuum aan wil, 3. een avocado-kostuum moet zoeken speciaal voor katten en 4. het kostuum aan moet doen bij de kat.

Superrationeel.

Maar is de keuze voor een kat in avocado-kostuum rationeel?! Wie bepaalt 'B'?

Rationaliteit

Rationaliteit wordt teveel eenzijdig ingezet als instrument.

Het rationeel bepalen van de route.

Dit is instrumentele rationaliteit.

Is er nog een andere rationaliteit?

Yes.

Communicatieve rationaliteit

Op basis van de rede in communicatie (in gesprek) met de ander bepalen wat we belangrijk vinden.

Waar we naar zouden moeten streven.

Waarden!

Ook esthetische vragen (schoonheid) vallen onder de communicatieve rationaliteit.

Waarom 'communicatief'?

Deze rationaliteit ontstaat door communicatie tussen individuen.

De communicatie moet 1. begrepen worden, 2. oprecht zijn en is 3. gericht op om samen tot een gedeelde waarden te komen.

Begrepen

FRAddeT GDAaerge fefeAAD dede!!

Juist, als je al niet kunt begrijpen wat iemand zegt, dan kun je niet spreken van communicatie.

Oprecht

Echte communicatie over wat we belangrijk vinden kan alleen plaatsvinden als je echt achter hetgeen je vertelt staat. De marktkoopman die vraagt of je genoeg groente en fruit eet per dag. Is hij oprecht geïnteresseerd in je dieet?

Bij communicatieve rationaliteit moet je er vanuit kunnen gaan dat de ander oprecht achter zijn standpunt staat.

Gedeelde waarden

Het doel is om tot gedeelde waarden te komen waar we gezamenlijk naar streven.

Vind je dit klinken als een democratie? Dat klopt!

Habermas' kritiek op moderniseringsproces

Overwegend positief beeld van modernisering als rationaliseringsproces, ontworsteling van mythische en religieuze wereldbeelden.

3 types rationaliteit: 

1. (cognitief-)instrumenteel
2. moreel-praktisch (communicatief)
3. esthetisch-praktisch (communicatief)

Leefwereld

De sfeer waarin mensen in vrijheid met elkaar ideeën vormen over het goede leven: de leefwereld.

Dus moreel-praktisch en esthetisch-praktisch.

Sfeer van het communicatieve handelen: publieke sfeer.

A

B

"B" wordt dus in de leefwereld bepaald door midden van communicatieve rationaliteit welke esthetisch-praktisch en ethisch-praktisch is.  Stel je voor, na lang met elkaar in gesprek te zijn geweest zijn we op het punt gekomen dat wij stressvrij zijn belangrijk vinden.

Om daar te komen, daarvoor heb je instrumentele rationaliteit nodig.  Dat is de rode pijl. Bijvoorbeeld het lezen van het boek "doe als een kat"

Het systeem

• Het geheel van politiek en economie wordt steeds meer één systeem.
• "Het systeem" - bureaucratische en economische systeem
  
• Het systeem wordt gedreven door instrumentele rationaliteit.
• Deze dringt in de leefwereld en neemt deze over: kolonisering

Leefwereld & het systeem

Het systeem hoort de leefwereld te ondersteunen.

Tegenovergestelde is in de moderniteit het geval.

Het systeem neemt de leefwereld over.

In het leger is ben je als soldaat onderdeel van een groter geheel dat ten dienste staat van defensie. Jij, als mens, bent slechts een middel voor een ander doel.

Jij als burger van een staat en jij als deelnemer aan de samenleving (en instituties) zou niet een middel mogen zijn. Je zou moeten participeren in de communicatieve rationaliteit.

Habermas' kritiek op moderniseringsproces: instituties

Kolonisering van de leefwereld:

• Instituties, zoals de staat of de markt, dringen de leefwereld binnen en zetten deze naar hun hand.
• Dit doen zij op een subtiele wijze.
• Met als direct gevolg dat er nauwelijks nog kritiek op de betreffende instituties kan worden gevormd. 

In de  moderniteit zijn wij als burger van de staat en deelnemer van de samenleving en instituties steeds minder gaan participeren in de communicatieve rationaliteit. In plaats van actief deelnemen, zitten we steeds meer achter schermpjes en houden we ons afzijdig.

Voorbeeld

Vrij debat

Is op YouTube een vrij debat mogelijk?

Vrij debat over wat we belangrijk vinden is communicatieve rationaliteit.

Doel YT

YouTube is een institutie gericht op kapitaal. De mens, de gebruiker, is slechts een middel voor het doel kapitaal.

Instrumentele rationaliteit

Door middel van instrumentele rationaliteit hebben zij de algoritmes zo ontwikkeld dat het hun doel dient. Het verdienen van geld.

Kolonisering

Instituties dringen onze leefwereld binnen en beïnvloeden of bepalen zo wat we belangrijk (zouden) moeten vinden*. Niet omdat we IETS belangrijk moeten vinden, maar omdat dit onderdeel is van de instrumentele rationaliteit.

* Als het ons al niet 'in slaap sust' en helemaal niet meer kritisch laat nadenken.

Oplossing?

Democratisering van de staat en de instituties.

Democratisering is het participeren in communicatieve rationaliteit.

Wat verstaat Habermas onder de publieke sfeer?

Drie opties...

Vind je de theorie nog lastig? Kies GEEL

Begrijp je de theorie en wil je oefenen met toepassen? Kies PAARS

Is het tijd om het inzicht te trainen? Kies BLAUW

Ga naar de slides met jouw voorkeurskleur

Herhalingsvragen

Formuleer in eigen woorden de kritiek van Habermas op modernisering aan de hand van het onderscheid tussen instrumentele en communicatieve rationaliteit.

Wat bedoelt Habermas met de leefwereld / publieke sfeer?

Wat bedoelt Habermas met de uitspraak dat de leefwereld wordt gekoloniseerd door het bureaucratische en economische systeem?

1. De communicatieve rationaliteit wordt belangrijker dan het bepalen hoe wij bij een doel moeten komen.
2. Onze leefwereld wordt steeds meer bepaald door papierwerk en economische doelen.
3. Het instrumentele denken bepaalt wat wij belangrijk vinden en laat ons minder kritisch nadenken
4. Het systeem is boosaardig.

Toepassingsvragen

Kies een institutie en laat zien op welke manier deze institutie een bedreiging vormt voor de leefwereld

Klik de hotspots open en bepaal welke hotspot bij welke rationaliteit hoort.

Instrumentele

rationaliteit

Communicatieve

rationaliteit

Aan de keukentafel bespreken hoe je het cijfer voor het lastige vak omhoog gaat krijgen.

Aan de keukentafel uitleggen wat je belangrijk vindt in het partijprogramma van de politieke partij waarop je hebt gestemd.

Een vertegenwoordiger van een hogeschool/universiteit die je probeert over te halen om studie X te kiezen.

Een journaal opgericht vanuit een politieke partij en gericht op de eigen standpunten.

Filosoferen

Mondkapjesplicht en 1,5 meter afstand houden om verspreiding van het coronavirus te voorkomen.

Nadenken en bespreken over wat goede gezondheidzorg inhoudt.

Gebruik een voorbeeld (of meerdere) om het verschil uit te leggen tussen de leefwereld en het bureaucratische en economische systeem.

Inzichtsvragen

Beargumenteer dat Habermas met zijn kritiek op de moderniseringsproces ook kritiek geeft op Kants rationele bepaling van plichten. Geef daarbij aan dat Kants categorisch imperatief toch ook overeenkomt met Habermas kritiek op de kolonisering van de leefwereld door instituties.

Wat verstaat Habermas onder de publieke sfeer?

Is het volgens jou mogelijk dat de staat de leefwereld op een manier 'koloniseert' die positief is? Beargumenteer je antwoord.

Welke overeenkomsten zie je tussen het 'vals bewustzijn' van Marx en de kolonisering van de leefwereld van Habermas?