De Nederlandse Opstand, 1572-1576

• Geschiedenis
• Primaire Bronnen
• +2
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 4-6

Introduction

Met behulp van originele bronnen leren de leerlingen over de watergeuzen, de inname van Den Briel, de militaire campagne van Alva (Naarden, Alkmaar, Leiden) en de Spaanse Furie. De nadruk ligt daarbij op de (controversiële) rol van de watergeuzen en de opvolging van gebeurtenissen in de eerste jaren van de strijd. Leerlingen denken ook na over de doorwerking van het verleden in het heden en hoe het heden ons beeld van het verleden vorm geeft.

Instructions

Archiefkast

Archiefkasten zijn (veelal) lange, inhoudelijke lessen met veel bronmateriaal. Deze lessen bevatten alle noodzakelijke informatie uit de lesmethode en actieve, verwerkende werkvormen. Bij archiefkasten ligt de nadruk op kennisontwikkeling met enige vaardigheidsontwikkeling.

Instructie

Deze les bevat basiskennis over de beginfase van de Nederlandse Opstand (Tachtigjarige Oorlog) van 1572 tot 1576. De leerlingen zijn voor deze les al bekend met de aanloop van de Opstand en in het bijzonder van de Raad van Beroerten, Alva, de kettervervolging en de geuzen. Daarnaast hebben leerlingen al enige ervaring met het lezen van bronnen en begrippen als oorzaak en gevolg.

Deze les wordt klassikaal gegeven en de leerlingen kunnen met hun device actief meedoen. De les bevat interactieve elementen (open vraag, poll, sleepvraag). Zo gewenst kunnen de vragen ook klassikaal zonder devices behandeld worden. Het is sterk aangeraden om de docentenhandleiding door te nemen, voordat de les wordt gebruikt.

Instructions

Docentenhandleiding Primaire bronnen van de Nederlandse Opstand, 1572-1576.docx

De Nederlandse Opstand, 1572-1576

Archiefkast

Archiefkast:

Archiefkasten zijn (veelal) lange, inhoudelijke lessen met veel bronmateriaal. Deze lessen bevatten alle noodzakelijke informatie uit de lesmethode en actieve, verwerkende werkvormen. Bij archiefkasten ligt de nadruk op kennisontwikkeling met enige vaardigheidsontwikkeling.

Achtergrond:
Brief van admiraal De Boisot aan gouverneur Van Noortwijk tijdens het ontzet van Leiden (22 september 1574, vertaling uit het Frans in de 18e eeuw). Nationaal Archief.

Kaart van Den Briel - anoniem (1550). Nationaal Archief.

Afbeelding:

Inname van Brielle, Simon Fokke (1752-1770). Rijksmuseum.

Detail bekijken

Vraag/discussie

Extra informatie

Afbeelding vergroten

Klik op afbeelding

Klik op hotspot

Notities

Klik op hotspot

Klik op hotspot

Muziek afspelen

Klik op hotspot

Doel van deze slide:

Uitleg van de interactieve elementen.

Zie ook de docentenhandleiding voor uitleg en achtergrondinformatie.

Tijdvak

Tijdvak:

Tijd van Ontdekkers en Hervormers.

Kenmerkende aspecten:

- De protestantse reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had.

- Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat.

Leerdoelen

Je kan de rol van de watergeuzen in de Opstand toelichten.

Je kan de beginfase van de Nederlandse Opstand beschrijven.

Voorkennis:

Deze les vereist voorkennis van de aanloop naar de Nederlandse Opstand met in het bijzonder de komst van Alva, de oprichting van de Raad der Beroerten en de kettervervolging.

Deze les is het tweede deel uit een serie over de Nederlandse Opstand.

Kijkopdracht

Welke aanleidingen voor de Nederlandse Opstand herken je?

Doel van de slide:

Leren oefenen met symboliek en halen hun voorkennis over de Nederlandse Opstand op.

De volgende slide bevat een aantal antwoorden.

De afbeelding is een propagandaprent uit 1622. Het toont Alva op een troon terwijl hij wordt gekroond door de duivel. Voor hem in ketens zitten vrouwen die symbool staan voor de gewesten. Rechts liggen verscheurde privileges en op de achtergrond vinden executies plaats (waaronder Egmont en Horne).

Afbeelding:

Tirannie van Alva, Willem Jacobsz. Delff (1622). Rijksmuseum.

Kijkopdracht

Verscheurde privileges

Executies van Egmont en Horne

Kettervervolging

Kettervervolging

Het particularisme wordt ingeperkt

Alva heerst als tiran

Geeft deze afbeelding een objectief beeld van de aanloop naar de Nederlandse Opstand?

Doel van de slide:

Leren oefenen met symboliek en halen hun voorkennis over de Nederlandse Opstand op.

De oogjes geven een aantal aanleidingen aan. Hebben de leerlingen er nog meer gevonden? Missen ze nog iets?

Deze afbeelding was bedoeld als propaganda en geeft zeker geen objectief beeld.

Afbeelding:

Tirannie van Alva, Willem Jacobsz. Delff (1622). Rijksmuseum.

Veel edelen vluchten de grens over, weg van Alva. Anderen gaan naar zee. Soldaten, avonturiers, armoedzaaiers en opstandelingen sluiten zich bij hen aan. Zij vormen een vloot van bevreesde, antikatholieke zeerovers en vrijheidsstrijders: de watergeuzen.

Watergeuzen

De watergeuzen overvallen Spaanse schepen, maar ook kerken, dorpen en neutrale schepen. Geuzenleiders Lumey en Sonoy zijn berucht om hun bruutheid. Toch steunt Willem van Oranje hen.

De watergeuzen verblijven in Engelse havens, totdat koningin Elizabeth ze wegstuurt. Een storm blaast de geuzenvloot vervolgens naar Den Briel.

1572

Doel van de slide:

Leerlingen leren over de oorsprong en acties van de watergeuzen.

Afbeelding:

Slag op de Zuiderzee, 1573 - Jan Theunisz. Blanckerhoff (1663). Rijksmuseum.

Den Briel wordt slecht verdedigd. Op 1 april veroveren de watergeuzen de stad in naam van Oranje. Zo wordt Den Briel de eerste stad die zich bij de Opstand aansluit.

Den Briel

Veel andere Hollandse en Zeeuwse steden sluiten zich ook aan (maar niet Amsterdam) en Oranje wordt tot stadhouder benoemd. Holland en Zeeland zijn nu echt in opstand. Verder blijven bijna alle steden tegen de opstand.

1572

Notulen van de eerste 'vrije' vergadering van de Staten van Holland (19 juli 1572).

Doel van de slide:

Leerlingen leren over de inname van Den Briel en het verspreiden van de Opstand.

De eerste 'vrije' Statenvergadering vond plaats in Dordrecht op 19 juli 1572. Deze vergadering vond plaats zonder toestemming van de koning en was daarmee direct een daad van opstand. Tijdens de vergadering werd Oranje als stadhouder benoemd, geld beloofd voor de militaire strijd en religieuze vrijheid voor protestanten en katholieken ingevoerd.

Afbeelding (l-r):

Inname van Brielle, Simon Fokke (1752-1770). Rijksmuseum.

Notulen van de eerste 'vrije' vergadering van de Staten van Holland (1572). Bronnenbox, Nationaal Archief.

Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581

Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581

Stelling: Er was in 1572 nog geen sprake van een Nederlandse opstand.

Verdedig de stelling!

Doel van de slide:

Leerlingen verwerken hun kennis over de beginfase van de Nederlandse Opstand.

Daarnaast helpt deze opdracht leerlingen te reflecteren op de woorden die wij gebruiken om het verleden te begrijpen. Zowel 'Nederlandse Opstand' als 'Tachtigjarige Oorlog' scheppen een beeld dat niet volledig klopt met de werkelijkheid van 1568 tot 1648. Welke invloed hebben onze woorden op hoe wij het verleden begrijpen?

In de eerste paar jaar van de Opstand waren (op een paar tijdelijke uitzonderingen na) alleen (delen van) Holland en Zeeland in opstand. Echt sprake van een Nederlandse opstand was er daarom niet. Pas vanaf 1576 keren ook steden buiten deze gewesten zich openlijk tegen het Spaanse gezag.

Alva's Antwoord

Alva begint een militaire campagne tegen de opstandige steden.

1572

Spanjaarden trekken zich terug nadat geuzen de dijken doorsteken. Het eerste succesvolle ontzet: "Bij Alkmaar begint de victorie".

Oranje laat de polders tussen Delft en Leiden onder water zetten, waarna een geuzenvloot de stad ontzet.

Bijna de hele bevolking wordt na hun overgave vermoord.

ontzettend ontzet

Een stad 'ontzetten' is het bevrijden van een stad van een belegering.

Bloedbad van Naarden, 1572

Beleg van Alkmaar, 1573

Beleg van Leiden, 1573-1574

Doel van de slide:

Leerlingen leren over de reactie van Alva op het verspreiden van de Opstand.

Afbeelding (l-r):

Wreede moordt der Spanjaarden tot Naarden - Jan Luyken (1679). Wikipedia.

Ontzet van Leiden - Frans Hogenberg (1574-1578). Rijksmuseum.

U hebt gehoord, dat wij inmiddels met onze vloot op de Noord Aa zijn aangekomen. Toen wij gister aankwamen was de polder van Weipoort nog droog en met beesten gevuld. De vijanden hebben drie huizen verlaten, die ze bezet en versterkt hadden. Wij hebben zeer goede hoop, dat u met de volgende volle maan geholpen zal zijn.

Van de admiraals galei op het meer Noord Aa, op 22 september 1574.

Gij hebt mogen verstaan, dat wij alleijnskens met onse Vloot gekomen zijn op de Noord Aa, gisteren hier komende, zoo was de Polder vande Weijpoort nog droog, en de beesten waren er nog in. De vijanden hebben verlaten drie huijsen, die ze beschanst en sterk gemaakt hadden: wij hebben zeer goede hoop, wanneer alst volle Maan werd, dat gij zult geholpen wezen.

Uit onse Admiraals galeije opt Meer de Noord Aa, dan 22 September 1574.

Transcriptie

Ontzet van Leiden

Brief van admiraal De Boisot aan de gouveneur van Leiden (1574).

Wandkaart van het onzet van Leiden (1900).

Komt de informatie in de brief overeen met de informatie op de kaart?

Wat zouden de Hollandse boeren van Oranjes tactiek hebben gevonden?

Hertaling

Doel van de slide:

Verdiepingsopdracht: leerlingen vergelijken informatie over het ontzet van Leiden uit een primaire en secundaire bron.

1) Lln bekijken de brief.

2) Lln noteren informatie uit de hertaling.

3) Lln controleren de kaart.

De brief en kaart komen overeen. De brief is gestuurd op 22 september en de vloot kwam de dag daarvoor aan bij Noord Aa. Op de kaart is te zien dat de vloot daar inderdaad op 21 september was. 

Extra: de volle maan was op 30 september en het ontzet op 3 oktober, dus het ontzet duurde een paar dagen langer dan gehoopt.

De boeren zullen niet blij zijn geweest. Zij moesten evacueren en verloren tijdelijk hun landbouwgrond (en mogelijk hun huis).

Afbeeldingen (l-r):

Brief van admiraal De Boisot aan gouverneur Van Noortwijk tijdens het ontzet van Leiden (22 september 1574, vertaling uit het Frans in de 18e eeuw). Nationaal Archief.

Wandkaart van het ontzet van Leiden met route van de ontzettingsvloot - J. W. De Jongh (1900). Universiteit Leiden.

Voortdurend Verzet

Alva's strategie faalt. Hollandse en Zeeuwse steden blijven in opstand. 

In 1573 wordt Alva als landvoogd vervangen door Requesens.

Willem van Oranje gebruikt zijn militaire successen en Alva's onderdrukking in een succesvolle propagandacampagne.

Hierdoor groeit steun voor de Opstand.

Spanje kan de soldaten niet betalen. In 1576 plunderen muitende troepen Vlaamse, Limburgse en Brabantse steden: de Spaanse Furie.

Geuzenlied

Liedtekst

Gods goedheid wezen moet verteld

Die nog zo voor ons zorgt

En ons den Briel en Mase stelt

Als tot een vaste borcht

Die haast wel van ons keren kan

Duc d'Alve den tiran.

Geuzenlied

Geldproblemen

Doel van de slide:

Leerlingen leren over de gevolgen van Alva's strategie en de Spaanse geldproblemen.

Hertaling geuzenlied:

Over Gods goedheid moet worden verteld,

Hij die zo voor ons zorgt

en ons Den Briel en de Maas schenkt

als onze vaste burcht.

Hij die ons kan bevrijden van

de Hertog van Alva, die tiran.

Muziek:

Camerata Trajectina - Laet Sang en Spel. YouTube

Propagandalied over de inname van Den Briel, oorspronkelijk uit 1572.

Afbeelding:

Spaanse Furie (Antwerpen), Frans Hogenberg (1576-1578). Rijksmuseum

Hoe belangrijk waren de watergeuzen in de beginfase van de Opstand?

Van onbelangrijk (0) tot onmisbaar (100)

0100

Doel van de slide:

Leerlingen tonen hun kennis van de rol van de watergeuzen in de beginfase van de Nederlandse Opstand.

Er is geen exact antwoord op deze vraag. Gezien de controle van de geuzen over de waterwegen, de inname van Den Briel en de centrale rol bij het ontzet van Alkmaar en Leiden waren de watergeuzen op z'n minst heel belangrijk. Scores moeten daarom hoog uitvallen.

Zet de gebeurtenissen in de juiste volgorde!

eerder

later

2

3

4

5

6

1

Ontevreden Spaanse troepen plunderen zuidelijke steden.

De watergeuzen beginnen hun plundertochten.

Alva verliest Den Briel.

De Staten van Holland sluiten zich aan bij de Opstand.

De bevolking van Naarden wordt uitgemoord.

Leiden wordt ontzet.

Doel van de slide:

Leerlingen tonen hun kennis van de beginfase van de Opstand door de gebeurtenissen in de juiste volgorde te plaatsen.

Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581

Bronnen van Onafhankelijkheid, 1576-1581

Deel 1 ding dat je nog niet goed hebt begrepen.

Nog vragen?

Doel van de slide:

Een laatste gelegenheid om mogelijke pijnpunten te behandelen.

Lumey pleegt gewapende rooftochten. Ook martelt en vermoordt hij katholieke geestelijken. In 1867 worden 19 van zijn slachtoffers uit Gorinchem heilig verklaard.

Tegenwoordig zijn er meerdere 'Lumeystraten', waaronder in Gorinchem.

Na de moord op een katholieke vriend van Oranje, wordt Lumey in 1574 verbannen. Mogelijk bekeert hij daarna tot het katholicisme. In 1578 sterft hij door vergiftiging.

Lumey: oorlogsheld?

Lumey vecht vanaf het begin van de Opstand als soldaat en aanvoerder aan de kant van Oranje. Als geuzenleider speelt hij een centrale rol bij de inname van Den Briel.

Heiligverklaring van de 'Martelaren van Gorkum' (1867).

Van Lumeystraat in Gorinchem (2023).

Lumey als geuzenleider bij de inname van Den Briel (1572).

Marteling en dood van Cornelius Musius op bevel van Lumey (1632).

Doel van de slide:

Extra verdiepingsopdracht: leerlingen verwerken hun kennis over de watergeuzen door een oordeel te vormen over geuzenleider Lumey.

Op de volgende staat een extra bron: een krantenartikel over een straatnamendebat uit 1909.

Afbeeldingen:

Aquarel van Willem van der Marck, de heer van Lumey en aanvoerder van de watergeuzen (kort na 1572). Bronnenbox, Nationaal Archief.

De zalig- en heiligverklaring van de martelaren van Gorcum (1864-1867). Nationaal Archief.

Portret van Cornelis Musius, omringd door taferelen uit zijn martelaarschap - Jan van de Velde (1632-1634). Rijksmuseum.

Van Lumeystraat te Gorinchem (2023). Google Maps.

Straatnamendebat Haagse gemeenteraad (21/09/1909).

Doel van de slide:

Een extra bron over Lumey.

Een debat van de Haagse gemeenteraad over de vernoeming van twee straten in Den Haag naar watergeuzen Lumey en Sonoy. De voorstanders van deze namen winnen het debat uiteindelijk met 1 stem in de meerderheid.

Uit 'Land en Volk' (21 september 1909). Delpher.

Stelling: De 'Lumeystraten' moeten een nieuwe naam krijgen.

Eens of oneens? Beargumenteer!

Doel van de slide:

Leerlingen verwerken hun kennis over de watergeuzen door een oordeel te vormen over geuzenleider Lumey.

Daarnaast reflecteren leerlingen op de beladenheid van bepaalde historische onderwerpen en doorwerking daarvan in het heden. De discussie over 'geuzenstraten' komt in die zin wat overeen met de discussie over straatnamen en standbeelden van koloniale machthebbers. Een belangrijk verschil is dat deze discussie actueler en meer controversieel is, doordat het kolonialisme nog altijd sterk doorwerkt in hedendaagse ongelijkheid en nog altijd onderwerp van debat is. Deze opdracht kan daarom als voorbereiding dienen voor een eventueel debat over de doorwerking van kolonialisme, zolang dit verschil in gedachten wordt gehouden.