Op Niveau 500-1700- Renaissance (gouden eeuw) havo deel 1

• Nederlands
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4,5

De 16e (renaissance) en 17e (Gouden eeuw) eeuw

Lesdoelen

Je kan zowel de  historische als de culturele context schetsen   van de 16e en 17e eeuw.

Je weet welke soorten literatuur er in de 16e en 17e eeuw waren.

Je leest een literair werk uit de 16e eeuw en begrijpt de  gebeurtenissen die erin beschreven worden. 

Je begrijpt de verdiepingsvragen die gaan vragen over dit literaire zestiende eeuwse werk.

Algemeen/ Historische context

Twee belangrijke ontwikkelingen op godsdienstig en politiek gebied in de zestiende eeuw die doorwerkten in de zeventiende eeuw:

1) 1.1 de hervorming (reformatie)

2) 1.2 het streven van vorsten naar centralisatie en absolutisme

1.1 Hervorming (reformatie)

Katholieke kerk (1)

• Christelijke kerk

• Staat onder leiding van de Paus in Rome (vandaar ook wel: Rooms-Katholieke Kerk)

• Hiërarchisch: er is een duidelijke leider en indeling van macht

• De mis (kerkdienst) en de Bijbel zijn in het Latijn

Katholieke kerk (2)

• Er staan beelden in de kerk

• Deze beelden (van bijvoorbeeld heiligen) worden soms ook vereerd

• Ook relieken (overblijfselen van heiligen) worden vereerd

• Er zijn magische handelingen en rituelen, zoals: wijn/bloed en brood/lichaam

Reformatie (1)

• Betekent hervorming

• In dit geval hervorming van de katholieke kerk

• Begint aan het einde van de middeleeuwen, in de 15e eeuw

• Protesteren tegen de macht en rijkdom (o.a. door aflaten) van de katholieke kerk

Reformatie (2)

• Belangrijkste hervormers: Maarten Luther en Johannes Calvijn

• In 1517 komt Luther met 95 stellingen (vooral tegen aflaten)

• Hij hoopt dat de Paus mee wil denken en de Kerk zal hervormen

• Luther wordt echter door de Paus in de ban gedaan

Maarten Luther (1483-1546)

Duitse monnink die grote moeite had met de aflaten en levensstijl van de geestelijken. 

Veel aanhangers in Duitsland.

Johannes Calvijn (1509-1564)

Zwitserse hervormer die vond dat beelden niet in de Kerk thuishoorden. 

Veel aanhangers in Nederland

Gevolgen van de reformatie

• Splitsing in de christelijke kerk (1517): ontstaan van de protestantse kerken (ook wel: hervormde- of gereformeerde kerk) naast de katholieke Kerk

• Protestantse kerk spreekt veel (arme) mensen in West-Europa aan.

• Vervolging van protestanten (ketters)
  

Protestantse kerk

• Christelijke kerk

• Er is geen duidelijke leider

• De mis (kerkdienst) en de Bijbel zijn in de volkstaal

• Geen beelden en/of verering van heiligen en relieken (is afleiding)

• Sobere handelingen

Hoewel er grote en kleine verschillen zijn...

...horen beide kerken bij de christelijke godsdienst

Protestantse kerk of
Katholieke kerk?

Verering van heiligen

1. Protestantse kerk
2. Katholieke kerk

Protestantse kerk of
Katholieke kerk?

Sobere handelingen

1. Protestantse kerk
2. Katholieke kerk

Protestantse kerk of
Katholieke kerk?

Verering van relieken

1. Protestantse kerk
2. Katholieke kerk

Protestantse kerk of
Katholieke kerk?

De Paus is de leider

1. Protestantse kerk
2. Katholieke kerk

Welke van de stellingen is juist?


1 Toen Luther zijn stellingen bedacht wilde hij een
nieuwe kerk beginnen.
2 De Paus wilde wel met Luther praten over zijn
ideeën.

1. Alleen 1 is juist
2. Alleen 2 is juist
3. Beide zijn juist
4. Beide zijn onjuist

→Sleep de onderdelen naar de juiste plek

Protestant

Katholiek

Maarten Luther

De Paus

Aflaten

Bijbel in volkstaal

Latijnse kerkdienst

Sober

Beeldenverering

Reliekenverering

'Kale' kerk

Beelden in de kerk

'Magische' handelingen

Sobere handelingen

1.2 Het streven van vorsten naar centralisatie en absolutisme

Informatie

De Nederlanden (= zeventien verschillende gewesten) hebben als landsheer de koning van Spanje: Karel V (1500-1558). 

De wens van Karel V is:

-onbeperkte macht voor de vorst in Nederland (heeft hij al in Spanje)

-een geloof (katholiek)

Informatie (vervolg)

De zoon van Karel V, Filips II (1527-1584), zet de wens van zijn vader voort, maar hij stuit op verzet:

-de Nederlanden willen geen absolutistische centralisatiepolitiek

-de calvinisten verzetten zich tegen katholocisme

Leider van het verzet tegen de Spanjaarden is Willem van Oranje (1533-1584) -> Het Wilhelmus

Het 

Wilhelmus

Het Wilhelmus gaat over Willem van Oranje-Nassau, een Nederlandse edelman die in 1568 in opstand kwam tegen de Spaanse koning.

Het Wilhelmus was een strijdlied van de soldaten/geuzen. Ze steunden Willem van Oranje-Nassau in de opstand.

Over wie gaat het

Wilhelmus eigenlijk?

1. Willem Alexander
2. Willem van Oranje-Nassau
3. Koning Willem III
4. Willem van Hanegem

Naamdicht (Acrostychon)

Het is een heel lang lied met 15 coupletten. De hele tekst van het Wilhelmus staat hier. Kijk maar eens welke naam je krijgt als je alle eerste letters van de coupletten naast elkaar schrijft. Let op: de Z = S en de V = U.

Extra weetje

Meestal wordt alleen het eerste couplet gezongen. In de Tweede Wereldoorlog zong men ook vaak het zesde couplet erbij. Dat gaat over ‘de tirannie verdrijven’ en het gaf moed om tegen de Duitse overheersing te strijden.

Hoeveel coupletten heeft 

het Wilhelmus.

1. 2 coupletten
2. 8 coupletten
3. 15 coupletten
4. 18 coupletten

couplet 1

couplet 2

couplet 3

alle 1e regels

Wat betekenen de dikgedrukte rode woorden?

Zich verontschuldigen of iemand sparen.

Geminacht, met minachting bejegend.

Genezing, geluk brengend.

Bang zijn.

Oud Hollands woord voor legermacht.

 In acht nemen of nakomen.

Oud Hollands woord voor gehoorzamen.

Een hekel hebben aan

tip

Sleep het juiste begrip in het juiste kader.

tip

Algemeen/ Culturele context

In de middeleeuwen waren kennis en wetenschap onder het geloof gesteld. Vanaf de zestiende eeuw verandert dat: kennis en wetenschap krijgen de vrijheid om werkelijk te onderzoeken.

Belangrijke onderwerpen:

-Hoe zitten kosmos en universum in elkaar?

-Humanisme (speelt een belangrijke rol bij de ontwikkeling van de renaissance).

-Renaissance

Hoe zitten kosmos en universum in elkaar?

Het middeleeuwse wereldbeeld (=geocentrisme) veranderde:

Copernicus (1473-1543)  -> formuleerde de hypothese dat de aarde niet  het centrum is -> de zon is het middelpunt waar de andere planeten (waaronder de aarde) omheen bewegen. 

Galileo (1564-1624) -> bewijst de hypothese van Copernicus (=heliocentrisme)

Humanisme

Nadenken over de mens zelf.

Van theocentrische (op Godgerichte) wereldbeeld werd vervangen door een meer antropocentrisch (op de mens gericht) wereldbeeld. 

Volgens humanisten verschilde de mens van het dier door:

-vermogen te kunnen spreken

-vermogen onderscheid te kunnen maken tussen goed en kwaad (ethiek)

Humanisme 

Een van de bekendste humanisten is Erasmus  (1466-1536).

Erasmus:

-had een afkeer van kerkelijke rituelen

-gebruikte de klassieke literatuur als leidraad voor studie (Bijbel)

-pleitte voor gematigdheid, gewetensvrijheid en tolerantie

-bekritiseerde de misstanden in de katholieke kerk (sloot zich niet aan bij hervormers)

-schreef Lof der zotheid (mensen laten zich leiden door domheid, dwaasheid en zelfbedrog)

Renaissance

Wat betekent 'renaissance'?

Renaissance

• Betekent: wedergeboorte van de Griekse en Romeinse kunst en cultuur

• Periode -> 1450-1600

• Ontstaan -> Italië
• Sociale basis van de renaissance waren burgers: 

-humanisten

-leden van de heersende klasse  -kunstenaars

Renaissance en kunst

Herleving van klassieke vormen in:

-architectuur (Romein Vitruvius -> Brunelleschi / verhoudingsleer Vitruvius -> Leonardo da Vinci)

-schilderkunst (lineair perspectief)

-beeldhouwkunst

Herwaardering van de klassieke Romeinse godenwereld en mythologie in de kunst en literatuur.

Homo universalis

Het hoogste ideaal in de Renaissance:

een mens die uitblonk op alle gebieden van de menselijke cultuur,= homo universalis (leonardo da Vinci).

Anders denken over het leven en de dood

• Memento mori (Gedenk te sterven), wordt carpe diem (Pluk de dag)

• Mensen gaan meer leven voor het leven nu, en niet voor het leven na de dood. 

• God en geloof blijven heel erg belangrijk, maar het vertrouwen in de kerk wordt minder.

middeleeuwen

Renaissance

Gedenk te sterven

Carpe diem

Pluk de dag

Memento mori 

3 Literaire ontwikkelingen

3.1 Teksten en schrijvers

3.2 Toneel in de republiek

-Didactische verhalen

Literaire ontwikkelingen/ Teksten en schrijvers

De schrijver:

-werd bekend -.> naam auteur onder zijn werk

-was volksopvoeder  en opinievormer

-was kritisch, maar was nooit ondermijnend

-schreef voor eigen vriendenkring (P.C. Hooft)  of voor een groot publiek (Jacob Cats)

Literaire ontwikkelingen/ Nederlandse renaissanceliteratuur:

Veel literatuur uit klassieke oudheid (bijv. tragedie)-> translatio (vertaald), imitatio (nagevolgd) en overtreffen (aemulatio)

Renaissanceliteratuur -> volgde niet altijd de oudheid -> het petrarkisme/ sonnet / emblematiek-> (sluiten alle drie aan  bij literaire renaissancesmaak ->  herkomst van deze drie: Italië 

Petrarkisme:

-liefdesgedichten en -liederen van Italiaan petrarca (1304-1374)

3.2 Literaire ontwikkelingen/ Toneel in de republiek

3.2 Literaire ontwikkelingen/ Toneel in de republiek

Translatio= vertalen van een tekst uit de klassieke oudheid 

Imitatio= imiteren van een schrijver/ toneelstuk Warenar van P.C. Hooft en Samuel Coster -> een eigen bewerking van de Romeinse komedie 

Aulularia van Plautus ( ca. 200 v. Chr.)

Aemulatio= verbeteren van een klassieke tekst/ treurspel Adam in ballingschap van Vondel -> Latijnse drama Adamus exul

Klucht

Personages:

-lagere kringen maatschappij

-voorspelbaar

-onbeschaafd gedrag 

-bijv. oplichters

Onderwerpen: 

bedrog en overspel

Klucht van de koe (1612) -Bredero

3.2.1 Tragedie (treurspel)

-5 bedrijven

-ondergang hooggeplaatst persoon (bijv. vorst)

-plechtig taalgebruik

-onderwep ontleend aan oudheid, geschiedenis of Bijbel

-overbrengen moraal

3.2.2 Komisch toneel: komedie en klucht

Komedie:

-herkenbare typen uit burgerij of     ondeugden (bijv. overspel)

-overbrengen moraal-verkeerde wereld

-handelingen in dagelijkse leven

-Warenar -P.C. Hooft