§1.3 De eerste boeren en steden

• Geschiedenis
• Middelbare school
• mavo, havo, vwo
• Leerjaar 1

Jagers en Verzamelaars

De eerste mensen, geschiedenis of mysterie?

Hierna: 10 tijdvakken.

In deze les kun je 16 punten verdienen!

Interactieve Video: 

Hoe is de de eerste mens ontstaan?

Feniks, Geschiedenis Werkplaats, Memo

Hierna: leerdoelen.

Aan het eind:

1. weet je te omschrijven wat de landbouwrevolutie inhoudt en de gevolgen;

2. kun je het belang van de uitvinding van het schrift beschrijven.

3. begrijp je het verband tussen een voedseloverschot en het ontstaan van een landbouw-stedelijke samenleving;

4. kun je navertellen wat we kunnen leren van de vondst van Ötzi;

Hierna: uitleg

Het ontstaan van landbouw:

Rond 11.000  v. Chr. verandert het klimaat op aarde, de temperatuur stijgt. Jagers en verzamelaars merken op dat planten met eetbare zaden langs water groeien.

Hierna starten jagers-verzamelaars zelf met verbouwen van planten (akkerbouw).

Ook dieren worden tam gemaakt en worden als vee gebruikt (veeteelt).

Overgang van samenleving van jagers-verzamelaars naar de nieuwe landbouwsamenleving heet de landbouwrevolutie.

De  moderne mens trekt niet meer rond, maar blijft op dezelfde plek wonen. Het aantal mensen neemt toe, omdat er genoeg voedsel is. Er is zelfs zoveel voedsel dat niet iedereen meer boer hoeft te zijn.

Welke kenmerken van de landbouw-revolutie herken jij in de afbeelding?

Hierna: sleepvraag.

Sleep de onderdelen van landbouw naar de juiste tabel:

Hierna: uitleg

Akkerbouw

Veeteelt

Slachten van een geit.

Melken van een  koe.

Oogsten van tarwe.

Verbouwen van graan.

Zaaien van rogge.

Het houden van kippen

Het ontstaan van de eerste steden:

Boeren weten steeds beter hoe zij vruchtbare grond langs water moeten bewerken voor een goed resultaat.

Zo worden slootjes en kanaaltjes aangelegd (irrigatielandbouw) om vruchtbare grond uit te breiden.

Irrigatielandbouw is ingewikkeld, omdat er veel boeren bij betrokken zijn. Daarom wordt een bestuur aangesteld om afspraken over de irrigatie te maken. Het bestuur houdt ook toezicht en doet onderhoud.

Met het schrift worden deze afspraken genoteerd.

Een van deze eerste schriften is het wetboek (1780 v. Chr.) van koning Hamurabi uit Mesopotamië (zie plaatje) die met zijn wetten voor orde en rust zorgt. 

Met de uitvinding van het schrift eindigt de prehistorie en start de geschiedenis. 

Hierna: vervolg uitleg.

Het ontstaan van de eerste steden:

De irrigatielandbouw is een groot succes, gevolg is een voedseloverschot.

Hierdoor hoeft niet iedereen boer te zijn, waardoor mensen zich gaan specialiseren in een ambacht (bv smid, timmerman).

Uit deze ontwikkeling ontstaan de eerste steden (in Mesopotamië), gevolg is een landbouw-stedelijke samenleving.

Hierna: sleepvraag.

Hierna: quizvragen.

Irrigatieland- bouw vond op steeds meer akkers van verschillende boeren plaats.

Boeren legden apart sloten en dijken aan om hun akkers vruchtbaar te maken.

Een bestuur werd opgericht om toezicht te houden op de samenwerking.

Boeren moesten gaan samenwerken voor een goed irrigatiesysteem.

Er werd schrift verzonnen om afspraken en wetten te noteren.

Bij welk antwoord staan allemaal ambachten? 

1. bakker, bestuurder en boer
2. bestuurder, meubelmaker en visser
3. bakker, meubelmaker en pottenbakker
4. boer, visser en wetgever

Bij welk antwoord staan de verschillende typen samenlevingen in de juiste tijdsvolgorde (van vroeger naar later)? 

1. Landbouw-stedelijke samenleving;

2. Landbouwsamenleving

3. Samenleving van jagers-verzamelaars

Hierna: intro de ijsmummie.

1. 2 --> 3 --> 1
2. 1 --> 3 --> 2
3. 3 --> 1 --> 2
4. 3 --> 2 --> 1

Hierna: aflevering over de ijsmummie.

In welk gebergte sterft de man uit de intro van het filmpje?

1. De Pyreneeen
2. De Alpen
3. De Ardennen
4. De Himalaya

De oudste ijsmummie ooit is gevonden in het jaartal 1991.

Deze ijsmummie is dus gevonden in de....

1. 18e eeuw
2. 19e eeuw
3. 20e eeuw
4. 21e eeuw

De broek van Ötzi de ijsmummie is gemaakt van .....

1. katoen
2. berenbont
3. geitenleer
4. gras

Van berenbont heeft Ötzi gemaakt een ......

1. jas
2. broek
3. muts
4. schoenen

Ötzi de ijsmummie leeft ...

1. in een landbouwsamenleving
2. als jagers-verzamelaar
3. in een stedelijke samenleving
4. geen van de genoemde antwoorden is juist

Ötzi staat in zijn dorp waarschijnlijk hoog in aanzien en heeft veel macht.

De weten wij nu, omdat......

Hierna: sleepvraag.

1. Ötzi een leren jas droeg
2. Ötzi paddenstoelen in zijn tas had
3. Ötzi een koperen bijl had
4. Ötzi tatoeages had

Sleep de gele prikker naar het tijdvak waarin Ötzi geleefd heeft en de rode prikker naar het tijdvak waarin hij is gevonden.

Welke uitspraak is onjuist?

1. Ötzi leeft in de prehistorie
2. In de tijd van Ötzi is Mesopotamië verder ontwikkeld dan het Alpengebied.
3. Nog steeds zijn er mensen op de wereld die net zo leven als Ötzi
4. Alle genoemde uitspraken zijn juist

Niet alle overblijfselen uit het verleden zijn hetzelfde. Zo zijn er geschreven bronnen en ongeschreven bronnen.

Bij welk antwoord staan alleen maar ongeschreven bronnen?

1. schilderijen, oude kranten, boodschappenbriefje, oude foto's
2. kastelen, dagboeken, helmen en films
3. liefdesbrieven, standbeelden, zwaarden en graftombes
4. etensresten, ruïnes, gebruiksvoorwerpen en geluidsopnamen

Behalve verschil tussen geschreven en ongeschreven bronnen wordt ook onderscheid gemaakt tussen directe en indirecte bronnen. 

Een directe bron: een overblijfsel uit de tijd waarin de bron zelf gemaakt of gebruikt is. Wie de bron heeft achtergelaten is dan van dezelfde tijd als de directe bron zelf.

Een indirecte bron: Als de nalater van de bron niet in dezelfde tijd als de bron leefde of niet aanwezig was bij de gebeurtenis waarover de bron gaat, dan is de bron een indirecte bron.

Klik op de afbeelding om in te zoomen.  De koperen bijl van Ötzi is een voorbeeld van een....

1. geschreven directe bron
2. ongeschreven directe bron
3. geschreven indirecte bron
4. ongeschreven indirecte bron

Hoeveel jaren geleden leefde Ötzi?

1. 50 jaar geleden
2. 500 jaar geleden
3. 5.000 jaar geleden
4. 50.000 jaar geleden

Het filmpje over Ötzi is gemaakt in het jaartal 2011, kortom in de ......

Hierna: sleepvraag.

1. 18e eeuw
2. 19e eeuw
3. 20e eeuw
4. 21e eeuw

Sleep de soorten bronnen naar de juiste kolom:

Hierna: open vraag.

Ongeschreven bronnen

Geschreven bronnen

Het dagboek van Anne Frank.

Een brief van jouw opa.

Een rekening

Een speerpunt

Een munt

Een grotschildering

Een film

Er zijn veel theoriën over de dood van Ötzi. Hoe denk jij dat Ötzi aan zijn einde is gekomen?
Wat is er volgens jou gebeurd op de dag van Ötzi’s dood?

Hierna: laatste open vraag.

Wat kunnen wij leren van Ötzi’s dood over het leven van de eerste mens?