Erfelijkheid les 5 (samenvatting)

• Biologie
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4

erfelijkheid

Feno- en genotype

• Fenotype: alle waarneembare eigenschappen individu
• Genotype: informatie voor alle erfelijke eigenschappen

Chromosomen

• 22 gelijke chromosomenparen (autosomen), 1 paar geslachtschromsomen
• Chromosomenpaar = homoloog chromosoom

DNA

• Twee ketens in dubbele spiraal
• Vier nucleotiden (fosfaatgroep, desoxyribose, stikstofbase)
• A-T, C-G basenparing
• Genoom

Genen en allelen

• Gen deel chromosoom, bevat informatie over erfelijke eigenschap
• Variatie in DNA-sequentie zorgt voor verschillende vormen gen (allelen)
• Genexpressie

Genen en allelen

chromosomenkaart

je krijgt 23 chromosomen van je vader (blauw), en 23 van je moeder (roze), samen 46 chromosomen

paar 23 = geslachtschromosomen

Monosomie & trisomie

• Karyogrammen kunnen helpen bij het ontdekken van afwijkingen
• Als er bij een chromosomenpaar één chromosoom ontbreekt spreken we van monosomie
• Als er bij een chromosomenpaar één extra chromosoom wordt ontdekt spreken we van trisomie

Dominant en recessief

Homozygoot en heterozygoot

Onvolledig dominant, intermediair, codominant

Recombinatie en tweelingen

Homozygoot: DD/dd - heterozygoot: Dd

Onvolledig dominant

• Het recessieve allel komt een beetje tot uiting in het fenotype
• Allelen aangegeven als superscript van een gekozen letter

Intermediair

• Geen van beide allelen is recessief, komen beide tot uiting
• Allelen aangegeven als superscript van een gekozen letter

Codominant

• Beide allelen komen volledig tot uiting
• Allelen aangegeven als superscript van een gekozen letter

Mutaties

• Mutatie:plotseinge verandering in genotype
• Cellen zijn dan gemuteerd 
• Lichaamscel --> niet erg
• Geslachtscel --> erge gevolgen (bijv. op nakomeling)
• Mutatie te zien in fenotype: mutant
• Bloodstelling aan bepaalde stralingen of chemische stoffen --> mutageen
• Ongeremd delen --> gezwel of tumor
• Weefsel niet verstoren: goedaardig
• Weefsel wel verstoren: kwaataardig
• Uitzaaien wordt metastase genoemd --> sterven

Mutant

Mutageen

Metastase

Gemuteerde cellen

Mutatie die te zien is in het fenotype

De bloodstelling aan bepaalde stralingen of chemische stoffen

Uitzaaiing cellen

Plotselingen verandering in het genotype

Monohybride kruisingen

• Overerving van één eigenschap, waarbij één genenpaar betrokken is
• Ouders met letter P, nakomelingen F₁, hun nakomelingen F₂
• _{Allelen aangegeven met een enkele gekozen letter}

P: heterozygoot

F₁ Genotype: 1 : 2 : 1

F₁ Fenotype: 3 : 1

P: Aa x aa

Als één ouder heterozygoot is, en de ander homozygoot recessief, is de ratio in het fenotype altijd 1 : 1 (A : a)

Recessief

Ouders hebben een recessieve aandoening/eigenschap niet, maar een kind wel. Ouders moeten heterozygoot zijn.

0

Geslachtschromosomen

Gameet

X-chromosomale overerving

• Genen die alleen op het X-chromosoom voorkomen
• Allelen aangegeven als superscript van de letter X

X-chromosomaal recessief

Eigenschap komt vaker voor bij mannen. Ze hebben maar één X-chromosoom en dus grotere kans dat het tot uiting komt.

X-chromosomaal dominant

Als de vader het heeft, hebben alle dochters het

Dihybride kruising(VWO)

• Kruising waarbij je let op twee verschillende eigenschappen
• Onafhankelijke overerving: de eigenschappen liggen op verschillende chromosomen en kunnen dus onafhankelijk van elkaar in geslachtscellen terecht komen

Stappenplan

• Genotype ouders opschrijven (zoals monohybride, maar met twee verschillende letters voor de twee eigenschappen)
• Mogelijke allelen in geslachtscel
• Mogelijke allelen combinaties na bevruchting

Dyhibride kruising

Bij heterozygote ouders altijd een verhouding in het fenotype van 9 : 3 : 3 : 1 (AB : Ab : aB : ab)

Aantal genotypen in gameet

• Bepaal voor elk genenpaar het aantal typen geslachtscellen 
• Vermenigvuldig deze met elkaar
• Voorbeeld: AabbCc = 2 x 1 x 2 = 4 genotypen mogelijk

Genotype ouders

• Bepaal voor één van de eigenschappen de verhouding in het fenotype nakomelingen
• Leidt hieruit genotype ouders af
• Bepaal voor de andere eigenschap de verhouding in het fenotype nakomelingen
• Leidt hieruit genotype ouders af
• Voeg de genotypen samen tot dihybride formule

Multipele allelen

• Voor een eigenschap zijn meer dan twee allelen mogelijk binnen een populatie

Letale factoren

• Allel dat in homozygote toestand geen levensvatbare nakomelingen oplevert
• Ratio fenotypen in F1 is 
  2 : 1 (Aa : aa of Aa : AA)

oefenlink

https://biologiepagina.nl/Toetsen/erfelijkheidbbmonohybride/monohybride.htm

https://biologiepagina.nl/Flashfiles/Ispring/4Lethalefactor.htm

Wat is een lethale factor?

Waardoor zal een letale factor niet na één generatie verdwijnen uit een populatie?

• Fenotype en genotype, chromosomen, genen en allelen
• Dominant en recessief, homo- en heterozygoot, onvolledig dominant, intermediair, codominant
• Recombinatie, tweelingen
• Monohybride kruisingen, stamboom
• Geslachtschromosomen, X-chromosomale overerving
• Multipele allelen, letale factoren
• VWO Dihybride kruisingen, onafhankelijke overerving

0