Laagland

• Nederlands
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

Laagland, literatuur & lezer

Tekst en lezer

Open plekken

Soms roepen tekstpassages vragen op die je als lezer wilt invullen. Open plekken maken een verhaal spannend. 

Als je aan het einde van de tekst alle open plekken kunt invullen, heeft de tekst een gesloten einde. Als je de tekst helemaal uit hebt en er zijn nog belangrijke open plekken over, dan heeft de tekst een open einde. 

Wat lees jij het liefst: een verhaal met een open of een gesloten einde?

Open einde

Gesloten einde

Maakt me niet uit

Spanning

Spanning ontstaat o.a. door een informatieachterstand:

- door een raadsel: de verteller suggereert iets te weten wat lezer en personage niet weten;

- door een geheim: de lezer weet niet wat de verteller en vaak ook het personage wél weten;

- door een dreiging: het personage weet niet wat de verteller en de lezer wel weten. 

Jij weet als lezer iets wat een personage niet weet. Er is dan sprake van:

1. een dreiging
2. een geheim
3. een raadsel

Het lezen van verhalende teksten

De geschiedenis

In een verhalende tekst wordt een reeks samenhangende gebeurtenissen verteld. Dit noem je de geschiedenis, fabel of story.  De geschiedenis kan chronologisch verteld worden, maar ook niet-chronologisch. Dan verschilt de volgorde van de gebeurtenissen in het verhaal (sujet of plot) van de chronologisch-causale volgorde van die gebeurtenissen in de geschiedenis (fabel of story).

Welke van onderstaande beweringen is NIET waar?

1. Plot en story van een verhaal zijn altijd hetzelfde.
2. De geschiedenis die wordt verteld, kun je ook wel fabel of story noemen.
3. Een niet-chronologisch verhaal bevat flashbacks en/of flashforwards.

Het verhaal

Bij niet-chronologisch vertellen maakt de schrijver gebruik van bijvoorbeeld flashbacks en flashforwards: beschrijvingen die het heden onderbreken en waarin gebeurtenissen in het verleden of juist in de toekomst worden beschreven. 

Uit: Hex. Waar zie je in dit fragment een voorbeeld van? 

1. fabel
2. flashback
3. flashforward
4. open plek

Het conflict

Elk verhaal heeft een conflict, iets waar een personage op reageert en mee om moet gaan. Een conflict kan intern of extern zijn. Interne conflicten spelen zich af binnen het personage. Denk bijvoorbeeld aan gevoelens of een dilemma. Externe conflicten komen vanuit de buitenwereld, zoals een lastige relatie of situatie.  

Rollen van personages

In een literair werk vind je altijd een hoofdpersoon die in het verhaal een bepaald doel nastreeft. Er kunnen meerdere hoofdpersonen zijn. Zij zijn altijd betrokken bij de belangrijkste gebeurtenissen. Er zijn ook bijpersonen. Zij vervullen de rollen van tegenstanders en helpers, oftewel: zij werken de hoofdpersoon tegen of steunen hem of haar juist. 

Wie is jouw favoriete hoofdpersoon? Je mag er ook één kiezen uit een film of serie.

Setting: tijd en ruimte

De gebeurtenissen in een verhaal spelen zich af in een bepaalde ruimte, zoals een ziekenhuis, een stad, een kantoor. Ook vinden de gebeurtenissen plaats in een bepaalde tijd, bijvoorbeeld de Tweede Wereldoorlog, het heden, 2000. Ruimte en tijd waarin de gebeurtenissen plaatsvinden, noem je setting. 

Motieven

Terugkerende elementen in verhalen heten motieven. Als lezer vat je deze elementen op als betekenisvol. 

Een verhaalmotief is het terugkomen van situaties, gevoelens, opvattingen of gebeurtenissen. Een leidmotief is het steeds terugkeren van een bepaald woord of voorwerp. 

Frits van Egters, de hoofdpersoon uit 'De avonden', heeft vaak ruzie met zijn vader, ontmoet 's avonds meestal zijn vrienden, is gefixeerd op lichamelijk verval en heeft nachtmerrieachtige dromen.
Van welk soort motieven kun je hier spreken?

1. leidmotieven
2. verhaalmotieven

In de roman 'De aanslag' duikt regelmatig een dobbelsteen op. Zo speelt de familie Steenwijk net een potje mens-erger-je-niet op het moment dat er een aanslag plaatsvindt. Anton stopt hem in zijn zak. Later lezen we: "Zijn oog viel op de witte tafelaansteker in de vorm van een dobbelsteen."

Van welk soort motief kun je hier spreken?

1. leidmotief
2. verhaalmotief

De verteller

De verteller is de instantie die het verhaal, met daarin de geschiedenis, aan de lezer presenteert. Vertellers zijn niet altijd betrouwbaar. 

Er zijn drie typen vertellers: de auctoriale en de personale vertelinstantie en de ik-vertelinstantie. 

De auctoriale vertelinstantie

De auctoriale verteller is geen personage in het verhaal dat hij vertelt en is duidelijk merkbaar aanwezig. Hij geeft bijvoorbeeld commentaar of uitleg. 

Een auctoriale verteller kan alwetend zijn: hij weet dan van alle personages wat ze doen of denken en wat er in de toekomst gaat gebeuren. 

De personale vertelinstantie

Ook de personale verteller is geen personage in het verhaal dat hij vertelt. Een verschil met de auctoriale verteller is dat de personale verteller niet merkbaar aanwezig is. Hij volgt het belangrijkste personage van het verhaal, de hij-/zij-figuur.

Soms is er een meervoudige personale verteller. Dan komen de gedachtes en gevoelens van verschillende personages aan bod. 

De ik-vertelinstantie

Bij de ik-vertelinstantie is de verteller een personage (vaak de hoofdpersoon) in het verhaal dat hij vertelt. 

Als de nadruk op het vertellen ligt, is er sprake van het vertellend-ik. Het verhaal wordt dan achteraf verteld. Er kan ook een belevend-ik optreden; dan ligt de nadruk op het eigen handelen en het beleven daarvan. 

Uit: Woutertje Pieterse. Welke vertelinstantie zie je? 

1. Personale verteller
2. Auctoriale verteller
3. Ik-verteller

Welke vertelinstantie zie je?
"Ik prop mijn mond vol zalm en reik Nummedal de blindenwandelstok. Hij loopt weg, laat de kaart vanzelfsprekend liggen om door mij te worden gedragen."
(Uit: Nooit meer slapen)

1. Personale verteller
2. Auctoriale verteller
3. Ik-verteller

Welke vraag heb je nog na deze LessonUp?