H4 AG4 - Herhaling - Cultuur van de Kerk

• Kunst
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 4-6

Herhaling middeleeuwen

Vroege middeleeuwen

Hoge middeleeuwen

Late middeleeuwen

500-1000 n Chr.

1000-1200 n Chr.

1200-1450/1500 n Chr.

Veel oorlogen en volksverhuizingen

Handelssteden ontstaan/bloeien op (Hanze)

Eerste universiteiten ontstaan

De pest zorgt voor een afname van de bevolking

Columbus ontdekt Amerika

Eerste kruistochten

Renaissance ontstaat in Italië

Je ziet de Saint-Sernin, een kerk in Toulouse aan de
toenmalige pelgrimsweg naar Santiago de Compostela.
Deze kerk is een zogenaamde pelgrimskerk. In die zin
wijkt ze af van de gewone romaanse kerken.
Leg uit wat een pelgrimskerk is.

Pelgrimskerken zijn veel groter dan gewone romaanse kerken. Vaak werd het oorspronkelijke gebouw vervangen of drastisch uitgebreid wat met veel kostte. De kerk en vooral de bevolking moesten voor de bouw betalen.
Waarom was men als regel niet bezwaard om dergelijke grote investeringen te plegen? Geef twee redenen.

ROMAANS

GOTIEK

DUNNERE MUREN

DIKKE MUREN

SPITSBOGEN

RONDBOGEN

GROTE VENSTERS

KLEINE VENSTERS

KRUISRIBGEWELF

SKELETBOUW

TONGEWELF

HORIZONTAAL GEBOUWD

VERTICAAL GEBOUWD

STEUNBEREN

PINAKEL

LUCHTBOGEN

GESLOTEN, LOMP, LOG

OPEN EN SIERLIJK

1

4

Apsis

koor

kooromgang

straalkapellen

vieringtoren

dwarsschip/transept

middenschip

zijbeuk

voorportaal

steunbeer, een gemetselde muurverzwaring om de zijwaartse druk van de kap en eventuele gewelven op te vangen

kruisribgewelf, een gewelf waarbij de kruising van de tongewelven met ribben zijn gemaakt. De ribben hebben een dragende functie.

lichtbeuk, door deze rij vensters valt het licht, dat het schip verlicht

triforium, de smalle gang die onderlangs de vensters van de lichtbeuk loopt / een arcade waarachter zich een loopruimte bevindt

arcade, een reeks van achtereenvolgende bogen die rusten op kolommen

luchtboog, een boog tussen muren en steunbeer om de horizontale krachten over te brengen

kapiteel, bekroning van een pijler

basement, voet van een zuil 

pijler, een steunpilaar

pinakel, spits toelopende, slanke, torenvormige bekroning, vooral bij de steunberen van luchtbogen dient de pinakel ter verzwaring (meer massa betekent beter steunen)

Wat is de functie van het voorwerp op de afbeelding?
Wat heeft het te maken met de bouw van kerken in de
middeleeuwen?

De vier evangelisten worden vaak afgebeeld met een van de vier figuren:

 

-Matteüs met de mens

- Marcus met de leeuw

- Lucas met het rund

- Johannes met de adelaar.

Waaruit blijkt dat Johannes is afgebeeld als schrijver

- Johannes heeft een vel perkament op schoot.

- Johannes houdt met de rechterhand een pen vast.

- Vanuit de zijkant wordt hem vanuit de omlijsting inkt aangereikt.

Noem drie verbindingen tussen de rand en Johannes.

- In de rand rondom de voorstelling en in de figuur van Johannes worden dezelfde kleuren gebruikt.

- De figuur van Johannes overlapt met de decoratieve rand.

- Vanuit de rand met medaillons wordt hem inkt/de duif aangereikt. Er is interactie tussen Johannes en de rand.

De boekillustratie is omstreeks 1150 gemaakt in de hoge
middeleeuwen in de Romaanse stijl.
Noem drie aspecten van de vormgeving die kenmerkend zijn voor
deze periode en stijl.

Romaanse schilderkunst

- Vorm: vooral muurschilderingen/fresco's ter decoratie van de kerk en illustraties in boeken (in scriptoria gemaakt door monniken).

- Figuren sterk vereenvoudigd/gestileerd, niet realistisch of natuurgetrouw (onjuiste anatomie, proporties kloppen niet, geen gezichtsuitdrukking)

- Figuren zijn schematisch/lineair van karakter (ze lijken op elkaar en zijn herkenbaar aan symbolen), lijnen zoals haren of plooien hebben een decoratieve functie, vlakken opgevuld met kleuren hierdoor geen/nauwelijks ruimte illusie. 

- Functies: didactisch (verbeelding van Bijbelverhalen), eerbetoon aan God, ter decoratie/versiering.

Gotische schilderkunst

Vroege gotiek:

- Weinig ruimteweergave, vaak gouden achtergrond.

- Wel iets plasticiteit.

Hoog gotiek:

- Meer realisme en details (zware plooival).

- Ruimte wordt beter weergegeven, bv. een landschap als achtergrond.

Late gotiek:

- Grote aandacht voor details (zware plooival).

- Gebrekkig lijnperspectief.

- Stereotype weergave van figuren/scènes en symbolisch kleurgebruik (wit=zuiver, blauw=hemels, goud=goddelijk)

- Redelijke anatomie.

Romaanse beeldhouwkunst

- Belangrijke heilige (bijvoorbeeld Jezus)  groter en centraler in compositie.

- Heiligen sterk vereenvoudigd/gestileerd, niet realistisch of natuurgetrouw (onjuiste anatomie, geen gezichtsuitdrukking)

- Heiligen lijken veel op elkaar, zijn vooral herkenbaar aan symbolen die ze vasthouden.

- Op of aan kerken geplaatst (in timpaan/boogveld, portaal, kapitelen).

- Functies: didactisch (verbeelding van Bijbelverhalen), eerbetoon aan God, ter decoratie/versiering.

pilaarfiguren in zuil

los van zuil, meer vrijstaand

emotieloos

meer emoties zoals lachen of lijden

statisch, strak, bewegingloos

dynamischer, houding losser

plooien ter decoratie

lossere plooien

vroeg gotiek

late gotiek

Gotische beeldhouwkunst

- In vroege gotiek stijve pilaarbeelden, later komen ze meer los van de wand (S-houding/contrapost).

- Anatomie is vrij goed weergegeven (steeds meer emotie in gezichtsuitdrukkingen).

- Plooival in kleding is realistischer weergegeven (bij Gotiek vaak zware, hoekige plooival).

- Ook gedetailleerde houten beschilderde beelden met een goede stofuitdrukking.

- Grote altaarstukken (meerluiken met verschillende voorstellingen) met kostbaar beeldhouwwerk waarvan luiken gesloten kunnen worden.

CvdK: Toneel en drama 

Examentopics:

Ontwikkeling vanuit liturgisch drama binnen de kerk naar religieus drama buiten de kerk met inbegrip van kluchtige elementen en spektakel (omkeringsfeesten, mysteriespelen, passiespelen & mirakelspelen).

Wereldlijk vermaak tijdens religieuze feesten: processen, (doden-) en andere dansen, kermissen en jaarmarkten.

Je kunt de ontwikkeling en de kenmerken van de verschillende spelen (liturgisch drama, mirakelspel, mysteriespel, kluchten, passiespelen en wagenspelen) benoemen en herkenen.

Knetterkort in de tijd

Liturgisch drama leidt tot steeds wereldlijker drama in de kerk met bijvoorbeeld mysteriespelen.

Vanaf 1100: geen drama meer in de mis, wel na de mis

Vanaf 1216: Geen 'toneel' meer in de kerk.

NAAR BUITEN DUS!

Naast volksvermaak op de kermissen (kluchten/sotternieen of abele spelen), werden mysteriespelen, mirakelspelen, het passiespel, wagenspelen en moraliteiten buiten, soms door de hele gemeenschap, gespeeld. 

Het ontstaan van het liturgisch drama

Vanaf 2011 organiseren enkele publieke omroepen jaarlijks een live-uitzending op de donderdag voor Pasen (witte donderdag) met als titel The passion. Op de volgende dia zie je een fragment van de Passion. 

(een passiespel in moderne vorm)

Hier zie Marlijn van Weerdenburg als Maria. 

Je ziet hierbij een ' klaagzang' van Maria staande bij het kruis. Elk jaar worden er andere popsongs gekozen voor The passion.

'Planctus'

Dit is een klaagzang waar verdriet of rouw mee wordt uitgedrukt.

Vanaf de 12e eeuw klaagzangen over de maagd Maria:

'Planctus Mariae'

Werden ook af en toe in kerk gezongen.

Belangrijk voor ontstaan liturgisch drama.

Didactische functie liturgisch drama

Bijbelverhalen aan de ongeletterde kerkbezoeker uitleggen en ze te verlevendigen

Tropen

De eerder alleen gezongen gedeelten in de liturgie werden later uitgebreid met teksten  en toneelspel.

Hier zie je de Paastrope: verhaal opstanding van Jezus.

Korte dialoog met enkele toneelaanwijzingen.

Zie ook het onderstaande fragment

Ontwikkeling Liturgisch drama in vogelvlucht.

Kloosters en kerken:
1. Geestelijken verbeelden in de eredienst Bijbelverhalen, teksten zijn in het Latijn.

2. In 8e/9e eeuw worden tropen, korte gezongen dialogen, toegevoegd aan gezangen om het levendiger te maken.

Kerken:

3. Rond 1100 gingen leken meespelen in de verbeeldingen van het Bijbelverhaal, dus het Latijn werd vervangen door volkstaal.

Steden:

4. Paus verbiedt in 1216 toneel in kerk, want voorstellingen worden steeds uitbundiger en volkser (niet gepast in eredienst). Vanaf nu werden ze buiten de kerk uitgevoerd.

Locaties toneel in middeleeuwen

• In de kerk (indien gespeeld door priesters, aangevuld met komedianten)
• Op het kerkplein / in het portaal bovenaan de kerktrappen
• In de kastelen of de kasteeltuinen
• (Op stellages/wagens) op het marktplein
  

Mysteriespel

Kenmerken:

Bijbelse verhalen

Didactisch doel -> Vermaak

Eerst door geestelijken, 

daarna door de gilden

Uiteindelijk in volkstaal

Mirakelspel

Lijken veel op 

mysteriespelen, maar:

Wonderen centraal

Verhalen van heiligen

(zoals Maria)

-> spektakel en humor

Spelen van het volk

Wagenspel/Passiespel

Passiespel: mirakelspel waarin het paasverhaal wordt vertolkt.

Wagenspel: Mirakelspel verdeeld over verschillende platte karren. Inzet van gildes voor decor. 

Moraliteiten

Hildegard von Bingen schrijft De orde der deugden -> allegorie.

Moraal is het belangrijkst:

Leef goed, kom in de hemel.

Personages beelden 

abstracte begrippen uit.

Abele Spelen en Kluchten

Wereldlijk toneel in volkstaal in Nederland

Abele spelen: 

Ernstige stukken vaak 

over de (hoofse) liefde. 

Kluchten:

kolderieke grappige spelen 

over volkse aangelegenheden.