4M Herhalen Erfelijkheid en evolutie les 2 Kruisingsschema's

• Biologie
• Middelbare school
• vmbo t
• Leerjaar 4

Programma

• Herhalen thema 3  Erfelijkheid en evolutie --> Les 2 kruisingsschema's
• Afsluiting --> checken op begrip

Thema 3 Erfelijkheid en evolutie

3.1 Genotype en fenotype

3.2 Genen

3.3 Kruisingen

3.4 Stambomen

3.5 Variatie in genotypen

3.6 Evolutie

3.7 Verwantschap

3.8 DNA technieken

Wat zijn erfelijke eigenschappen?

• Eigenschappen zijn kenmerken.
• Deze eigenschappen krijg je van ouders -> Erfelijke eigenschappen.
• Ze liggen op de chromosomen in je cellen. 

In bijna alle cellen van je lichaam zitten chromosomen. Deze komen in paren voor, want je kijgt er 1 van je vader en 1 van je moeder. 

Man XY                  vrouw   XX

• Opgerold DNA
• Komen voor in chromosomenparen (twee dezelfde chromosomen)
• Mensen hebben 23 chromosomenparen (46 chromosomen)

Genen in chromosomen 

• De chromosomen bestaan uit genen.
• De genenparen kunnen uit 2 dezelfde genen bestaan (homozygoot) of uit 2 verschillende genen (heterozygoot). 
• Deze genen kunnen dominant, recessief of intermediair zijn.  

Genen

Homozygoot

Hetzelfde

De 2 genen voor één erfelijke eigenschap zijn hetzelfde. Je hebt er altijd 2, want je krijgt er 1 van je vader en 1 van je  moeder. 

AA

aa

2 chromosomen met elk een erfelijke eigenschap

2 chromosomen met elk een erfelijke eigenschap

Heterozygoot

Verschillend

De 2 genen voor één erfelijke eigenschap zijn verschillend. Je hebt er altijd 2, want je krijgt er 1 van je vader en 1 van je moeder.  

 Aa

2 chromosomen met elk een erfelijke eigenschap

Even herhalen

AA

Aa

aa

Homozygoot recessief

Homozygoot dominant

Heterozygoot

Even herhalen

Homozygoot recessief

Heterozygoot

Homozygoot dominant

Aa

AA

Bb

Rr

gg

Dd

Hh

ee

QQ

Meiose

• Bij meiose worden geslachtscellen gemaakt --> dit zijn de zaadcellen of de eicellen.
• De dochtercellen bevatten de helft van de chromosomen van de moedercel. Dus ook maar 1 gen voor een bepaalde erfelijke eigenschap.

Nr. 1 --> moedercel

Nr. 6 --> dochtercellen

Voorbeeld

• Een geslachtscel (zaadcel of eicel) bevat de helft van het aantal chromosomen. Op de chromosomen liggen genen die coderen voor een bepaalde erfelijke eigenschap.
• Dus, stel de moeder is heterozygoot voor haarkleur --> Ze heeft het het gen voor donker haar (A) en blond haar (a). In haar eicel zit dan het gen voor donker haar (A) OF het gen voor blond haar (a).  

 A a

2 chromosomen met elk een erfelijke eigenschap

Eicel met 1 chromosoom, dus ook 1 gen voor de erfelijke eigenschap

Eicel met 1 chromosoom, dus ook 1 gen voor de erfelijke eigenschap 

OF 

 A 

 a

Meiose

Bevruchting

Een lichaamscel van een mens bevat 46 

chromosomen. Een eicel of zaadcel bevat de 

helft --> dus 23 chromosomen.

Als een eicel en zaadcel samensmelten

(= bevruchting) dan krijgt het kind 46 

chromosomen. 

Bevruchting

Als een eicel en zaadcel samensmelten

(= bevruchting) dan krijgt het kind 46 

chromosomen. Het kind heeft er dus 23 van 

de moeder gekregen en 23 van de vader. 

Deze chromosomen vormen paren en elk 

paar bevat genen voor een erfelijke 

eigenschap. 

Het 23ste paar zijn de geslachtschromosomen en 

bepalen of je een jongen (XY) of een meisje (XX) bent. 

Bevruchting

Het kind heeft dus 23 chromosomen van 

de moeder gekregen en 23 van de vader. 

Deze chromosomen vormen paren en elk 

paar bevat genen voor een erfelijke 

eigenschap. 

Het 23ste paar zijn de geslachtschromosomen en 

bepalen of je een jongen (XY) of een meisje (XX) bent. 

Voorbeeld:

Chromosoom met erfelijke eigenschappen gekregen van de vader

Chromosoom met erfelijke eigenschappen gekregen van de moeder

A A

Nakomelingen

De chromosomen paren en of een gen/eigenschap 

dominant of recessief is bepalen of je de eigenschap krijgt, 

of niet krijgt. 

In dit voorbeeld krijgt het kind donker haar, want moeder heeft het gen voor donker haar (A) doorgegeven en vader ook. 

Voorbeeld:

Chromosoom met erfelijke eigenschappen gekregen van de vader

Chromosoom met erfelijke eigenschappen gekregen van de moeder

A A

Nakomelingen voorbeeld

Stel de moeder geeft het gen voor donker haar (A) door en 

het kind krijgt van vader het gen voor blond haar (a). 

Dan is het kind heterozygoot (Aa) krijgt het kind blond haar, 

want dominant wint.  

Voorbeeld kind:

Chromosoom met erfelijke eigenschappen gekregen van de vader

Chromosoom met erfelijke eigenschappen gekregen van de moeder

 A a

Nakomelingen voorbeeld

Stel de moeder geeft het gen voor blond haar (a) door en 

het kind krijgt van vader ook het gen voor blond haar (a). 

Dan is het kind homozygoot recessief (aa) en krijgt het kind 

blond haar, want dat is de enige mogelijkheid omdat er geen dominant donker haar (A) gen is.  

Voorbeeld kind:

Chromosoom met erfelijke eigenschappen gekregen van de vader

Chromosoom met erfelijke eigenschappen gekregen van de moeder

a a

Verschillende eigenschappen 

Paar nummer 23 zijn de geslachtschromosomen. Je kan de X of de X van je moeder krijgen en de X of de Y van je vader --> XX = meisje, XY = jongen

Omdat er op de 46 chromosomen verschillende eigenschappen liggen, wordt er heel veel variatie aan eigenschappen doorgegeven aan de kinderen. 

 Kruisingen

Door het maken van een kruisingsschema kan je het genotype (Aa, AA of aa) 

en 

het fenotype (haarkleur) 

van de nakomelingen (kinderen) voorspellen. 

Blauw = eigenschap in een zaadcel

Roze = eigenschap in een eicel

Er staat maar 1 eigenschap (letter, b.v. A of B) in het roze of blauwe hokje omdat er maar 1 chromosoom met 1 gen voor een bepaalde eigenschap (in dit voorbeeld oogkleur) wordt doorgegeven in de zaadcel of eicel.

 Kruisingen

De witte hokjes in dit kruisingsschema zijn de kinderen. 

De 4 witte hokjes geven de kans op een kind met bruine (B) ogen aan.

Elk hokje = 25% kans

In dit voorbeeld is de kans op een kind met bruine ogen 75%. 

Omdat dominant wint (B) krijgen de nakomelingen (kinderen) met BB, Bb en Bb bruine ogen.

bb krijgt geen bruine ogen. 

Dus.. 

Je vult de letters van de nakomelingen in, naast en onder het vakje. Je krijgt dan 2 letters in 1 vakje. 

 Kruisingen

In een kruisingsschema noemen we de:

• Ouders P
• Nakomelingen F1

Kruisen de nakomelingen onderling (bij planten of dieren), dan noemen we dat: 

• de F2

Het kruisingsschema

Het is handig om altijd op dezelfde manier een kruisingsschema te maken.

Gebruik daarom het stappenplan van de volgende pagina

Kruisingen

Bij een kruising gaan we altijd uit van een aantal stappen. 

Schrijf altijd eerst op wat je weet uit de tekst!

• Stap 1. Zoek in de tekst naar welke eigenschap dominant is (of recessief, want dan weet je dat de andere dominant is).
• Stap 2. Schrijf nu de mogelijke gen combinaties op. (B.v. Aa= donker haar, aa = blond)
• Stap 3 (P). Lees de tekst goed. Is er uit de tekst te halen wat het genotype (en fenotype) is van de ouders? Schrijf dit op. (b.v. vader blond haar --> dan dus aa --> Aa x aa )

• Stap 4 (geslachtscellen): Welke genen (ander woord = allelen) zitten er in de geslachtscellen van beide ouders? (b.v. A of a x a of a)               

(Vervolg op volgende dia)

AA => homozygoot  

Aa => heterozygoot  

aa => homozygoot 

Kruisingen

• Stap 6 (F₁): Maak een kruisingsschema. Wat zijn de genotypen en fenotypen van de nakomelingen?
• Stap 4 (F₂): Maak een kruisingsschema van de nakomelingen. Wat zijn de genotypen en fenotypen in de F₂?

Oefening waarbij een kruisingsschema stap voor stap wordt uitgewerkt.

Bij cavia's is de zwarte kleur recessief. Een heterozygoot bruin mannetje wordt gekruist met een zwart vrouwtje.

Hoeveel % kans heb je op een zwart jong caviaatje? Om dit op te lossen beantwoord je de vragen op de volgende dia's. 

Bij cavia's is de zwarte kleur recessief. Een heterozygoot bruin mannetje wordt gekruist met een zwart vrouwtje. Hoeveel % kans heb je op een zwart jong caviaatje?
Schrijf hieronder stap 1 op: Wat is dominant en wat is recessief? Gebruik de letter A)

Bij cavia's is de zwarte kleur recessief. Een heterozygoot bruin mannetje wordt gekruist met een zwart vrouwtje.
Hoeveel % kans heb je op een zwart jong caviaatje?

Schrijf hieronder stap 2 op: De mogelijkheden genotypen en de fenotypen.

Bij cavia's is de zwarte kleur recessief. Een heterozygoot bruin mannetje wordt gekruist met een zwart vrouwtje.
Hoeveel % kans heb je op een zwart jong caviaatje?

Schrijf hieronder stap 3 op: schrijf het genotype en de kleur van de ouders op.

Bij cavia's is de zwarte kleur recessief. Een heterozygoot bruin mannetje wordt gekruist met een zwart vrouwtje.
Hoeveel % kans heb je op een zwart jong caviaatje?

Schrijf hieronder stap 4 op: Welke genen zitten er in de geslachtscellen van beide ouders?

Bij cavia's is de zwarte kleur recessief. Een heterozygoot bruin mannetje wordt gekruist met een zwart vrouwtje.
Hoeveel % kans heb je op een zwart jong caviaatje?
Schrijf hieronder stap 5 op: Maak het kruisingsschema en vul de geslachtschromosomen van de ouders in.

Bij cavia's is de zwarte kleur recessief. Een heterozygoot bruin mannetje wordt gekruist met een zwart vrouwtje. Hoeveel % kans heb je op een zwart jong caviaatje?
Maak hieronder stap 5 af. (Maak het kruisingsschema af, door de genen in de vakjes ernaast of eronder te zetten) (doe dit op een blaadje, om te checken)

Bij cavia's is de zwarte kleur recessief. Een heterozygoot bruin mannetje wordt gekruist met een zwart vrouwtje. Hoeveel % kans heb je op een zwart jong caviaatje?

Kijk terug naar stap 2: wat is het genotype van een zwarte cavia?

Bij cavia's is de zwarte kleur recessief. Een heterozygoot bruin mannetje wordt gekruist met een zwart vrouwtje. Hoeveel % kans heb je op een zwart jong caviaatje?

Hoeveel vakjes/hokjes passen er bij het gevonden genotype?

Bij cavia's is de zwarte kleur recessief. Een heterozygoot bruin mannetje wordt gekruist met een zwart vrouwtje. Hoeveel % kans heb je op een zwart jong caviaatje?
Hoeveel procent is dus zwart?
1 vakje is 25%

Oefenopgaven

Hierna komen er een flink aantal snelle oefenopgaven.

Hoe meer jij oefent, hoe beter je de opgaven kunt maken!

                                                     Blijf oefenen 

Een haan met gevederde poten wordt gekruist met een kip met kale poten. De haan is heterozygoot voor de eigenschap gevederde poten. Hoe groot is de kans dan een kuiken uit deze kruising (F1) gevederde poten heeft?

Welk gen is dominant?
Is de kip homozygoot of heterozygoot?

Teken daarna het kruisingsschema op kladpapier.

Gevederde poten

Kale poten

homozygoot

heterozygoot

Op de vorige pagina heb je al vragen beantwoord over deze opgave.
Maar wat is nu het antwoord?

Een haan met gevederde poten wordt gekruist met een kip met kale poten. De haan is heterozygoot voor de eigenschap gevederde poten. Hoe groot is de kans dan een kuiken uit deze kruising (F1) gevederde poten heeft?

1. 25%
2. 50%
3. 75%
4. 100%

Bij bananen vliegen is het gen voor normale vleugels (B) dominant over het gen voor vleugelstompjes (b). Een vrouwtje dat heterozygoot is voor de vleugelvorm wordt gekruist met een mannetje met vleugelstompjes. Maak het kruisingsschema.

B

b

b

b

Bb

Bb

bb

bb

Een bruine cavia, die voor de eigenschap vachtkleur heterozygoot is, krijgt jongen. Deze jongen zijn verwekt door een wit mannetje. Het eerstgeboren jong is wit.

 

1. De kleuren bruin en wit geven informatie over het .....................................    van de cavia’s

2. De term heterozygoot geeft informatie over het ..................................... van de cavia’s.

Genotype

Fenotype

Een bruine cavia, die voor de eigenschap vachtkleur heterozygoot is, krijgt jongen. Deze jongen zijn verwekt door een wit mannetje. Het eerstgeboren jong is wit.

 

1. Het genotype van de bruine cavia is:

2. Het genotype van de witte cavia is

3. 

Genotype

Bb

BB

bb

Sleep de onderdelen naar het goede vakje

AA

Aa

aa

homozygoot

heterozygoot

drager

alle nakomelingen hebben  hetzelfde fenotype

dominant uiterlijk

recessiefuiterlijk

homozygoot

dominant uiterlijk

Een heterozygote man wordt gekruist met heterozygote vrouw.
Wat is het percentages van de heterozygote nakomelingen?

1. 25%
2. 0%
3. 50%
4. 100%

Bruine ogen zijn bij de mens dominant over blauwe ogen.
Een man met bruine ogen krijgt een dochtertje met blauwe ogen.
Wat is het genotype van de man?

1. Dat kan je niet weten
2. BB
3. bb
4. Bb

Een homozygote vrouw met bruine ogen krijgt meerdere kinderen van een man met blauwe ogen. Blauw is niet dominant.
Hoeveel % kans hebben zij op een kind met blauwe ogen?

1. 100%
2. 25 %
3. 50 %
4. 0%

Peter is heterozygoot voor het FH-gen. Hanna heeft de ziekte niet en is

homozygoot recessief.

Hoe groot is de kans dat een kind van Peter en Hanna de ziekte FH krijgt?

Sleep het juiste antwoord naar het vinkje.

0%

100%

75%

50%

25%

	B	b
B
b

Bij planten zijn ronde bladeren (B) dominant over ovale bladeren (b). De zelfbestuiving van de heterozygote plant levert 100 zaden op. Hoeveel van die zaden verwacht je met ronde bladeren?

                                                                                      Antwoord:

25

50

75

100

Nummer 5 en 6 in de stamboom zijn beiden heterozygoot voor het gen dat taaislijmziekte veroorzaakt. Ze krijgen nog een dochter.

Hoe groot is de kans dat deze dochter geen taaislijmziekte heeft?

Sleep het vinkje naar het goede antwoord.

0%

25%

50%

75%

100%

Huiswerk

Oefenblad 1 opdracht 1 + 2

Herhalen en/of extra oefenen

Oefeningen erfelijkheid

Oefeningen evolutie

Playlist uitlegvideo's 

Effectief leren video's