Het literaire leven in de middeleeuwen

• Nederlands
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

Nederlands

Literatuurgeschiedenis

Middeleeuwen

de middeleeuwen

historische achtergrond

Middeleeuwen - de basis (p. 76-77)

middeleeuwen

één geloof

ongeletterd

God en Duivel

saamhorigheid

Noormannen en Saracenen

geestelijkheid en adel

steden in opkomst

burgerij

rooms-katholiek

500-1500

standen-maatschappij

dreiging van 'buitenaf'

Programma vandaag

1) Hoorcollege over literaire leven in de middeleeuwen

2) Groepsopdracht middeleeuwse kenmerken

Lesdoel

Het literaire leven in de middeleeuwen is voor jou meer gaan leven omdat we er 'handen en voeten' aan hebben gegeven...

Hoorcollege

Literair leven in de middeleeuwen

Van de oudheid naar de middeleeuwen...

Hoe zag de middeleeuwse samenleving eruit?

De middeleeuwse samenleving

• Mensen waren heel gelovig
• Hiernamaals: hemel of de hel
• Vroom met humoristische kant
• Humoristisch gepresenteerde vrome boodschappen (bijvoorbeeld 'Jezus als herbergier op een bruiloftsfeest')
• Humor is geaccepteerd middel om goddelijke boodschap te vertellen

Waarom moet je dat weten?

Ghebenedijd zo moet hi zyn

die vanden water maecte wyn

Gezegend moet hij zijn

die van het water maakte wijn

Wie is 'hij'?

Symboliek

• getallen
• namen
• kleuren
• dieren

In de middeleeuwen zijn er grofweg gesproken drie standen:

• de geestelijkheid
• de adel
• de boeren
• pas veel later komen daar de burgers bij (wanneer er steden ontstaan)

Symboliek - getallen

• twee (waarschuwing voor gevaar / goed en kwaad)
• drie (heilig getal / Vader, Zoon en Heilige Geest / drie keer dezelfde boodschap/opdracht kwam van God)
• vijf (verwijzing naar Maria, haar naam bestaat uit vijf letters)
• zeven (heilig getal / God schiep de wereld in zeven dagen)

In de middeleeuwen zijn er grofweg gesproken drie standen:

• de geestelijkheid
• de adel
• de boeren
• pas veel later komen daar de burgers bij (wanneer er steden ontstaan)

Symboliek - namen 

Floris ende Blancefloer

• Floris (van 'floire', de rode roos, de meest geliefde bloem, staat voor hartstocht)
• Blancefloer (van 'blancheflor', de witte bloem, de lelie, staat voor zuiverheid)
  

In de middeleeuwen zijn er grofweg gesproken drie standen:

• de geestelijkheid
• de adel
• de boeren
• pas veel later komen daar de burgers bij (wanneer er steden ontstaan)

Symboliek - kleur

• blauw (kleur van de adel - blauw bloed - en kleur van reinheid, vroomheid)
• wit ( maagdelijkheid, reinheid, waarheid) 
• rood (menselijke lichamelijke liefde van de man)

In de middeleeuwen zijn er grofweg gesproken drie standen:

• de geestelijkheid
• de adel
• de boeren
• pas veel later komen daar de burgers bij (wanneer er steden ontstaan)

Maria

• Mariaverering
• Vaak afgebeeld in blauw en wit
• Maagdelijkheid, reinheid, vroomheid en waarheid
• Blauw was kostbare kleur door dure grondstoffen

In de middeleeuwen zijn er grofweg gesproken drie standen:

• de geestelijkheid
• de adel
• de boeren
• pas veel later komen daar de burgers bij (wanneer er steden ontstaan)

Dierenepiek

• Dierenfabels: korte verhalen met een duidelijke moraal
• Dieren in de verhalen gedragen zich als mensen
• Vaak satire: via dieren wordt de menselijke maatschappij belachelijk gemaakt, zoals in 'Van den Vos Reynaerde'.

In de middeleeuwen zijn er grofweg gesproken drie standen:

• 
  

Standenmaatschappij

- de geestelijkheid

- de adel

- de boeren

>>> Pas veel later komen daar de burgers bij (wanneer er steden ontstaan).

Wanneer begint de geschiedenis van de Nederlandse literatuur?

de middeleeuwen

De Nederlandse literatuur begint rond 1100

Hebban olla vogala nestas hagunnan 

hinase hic enda thu, wat unbiddan we nu?

Dit is Oudnederlands (tussen 800 en 1150).

Waarom begint het allemaal rond 1100?

De mens begint zichzelf een beetje te ontdekken vanaf de 12e eeuw:

1. Kloosters zoeken toenadering tot volk.
2. Wereldse kennis uit Arabische wereld (natuurkunde, wiskunde, medicijnen, astrologie).
3. Adelijke hoven manifesteren zich (riddereer / hoofsheid).
4. Steden winnen aan betekenis: burgerij.

de taal

Het Latijn is in de middeleeuwen niet langer de spreektaal. Wel is het de taal van de kerk en van de geleerden. Het blijft ook lange tijd de enige taal waarin werd geschreven.

Pas vanaf 800 doken er verhalen op schrift op in de volkstaal en in Nederland moesten we wachten tot 1100. Onze volkstaal heet "Diets" en klonk ongeveer zo.

Drie literaire haarden (tot in de zestiende eeuw):

Er ontstaat meer en meer een schrijfcultuur en de hoven en steden kregen behoefte aan geschoold personeel dat kon lezen en schrijven. Dan ontstaan er dus drie literaire haarden:

1. In de kloosters
2. Aan het hof
3. In de stad

Vorm en voordracht

Voordracht

Verhalen waren er niet om zelf te lezen, maar om  naar te luisteren!

• Rondreizende troubadours of 

minstrelen vertelden de verhalen. 

• Verhalen werden dus van

generatie op generatie mondeling

overgedragen.

• Vaak uit het hoofd.

Over de vorm

Hoe komt het dat je de tekst van een liedje zo goed onthoudt dat je het vaak jaren later nog steeds weet en mee kunt zingen?

Vorm - rijmend

Egidius, waer bestu bleven?

Mi lanct na di, gheselle mijn.

Du coors die doot, du liets mi tleven.

Dat was gheselscap goet ende fijn.

Het sceen teen moeste ghestorven sijn.

Nu bestu in den troon verheven

Claerre dan der zonnen scijn.

Alle vruecht es di ghegheven.

Uit: Egidiuslied (beroemdste middelnederlandse gedicht)

Vorm - proza

Ik vroeg me af waar Egidius heen was gegaan. Ik vond het gemis zwaar en ik verlangde enorm naar hem. Dat hij de dood verkoos en mij dus achterliet, vind ik onverteerbaar. Ik hield namelijk heel erg van zijn gezelschap en het doet me pijn dat hij er nu niet meer is. Waar zou hij nu zijn? Hoe zou het met hem gaan? Ik blijf het me maar afvragen.

Waar gingen al die verhalen over en welke genres onderscheiden we?

anonieme schrijvers

Verhalen

• Vaak vertalingen en/of bewerkingen van bestaande legendes/volksverhalen. 
• De schrijver wilde vermaken, maar vooral ook de lezer iets leren(didactische functie).
• Religieuze literatuur, ridderverhalen en hoofse literatuur

anonieme schrijvers

Veel religieuze literatuur

Twee belangrijke genres:

1. Marialegenden
2. Heiligenlevens

anonieme schrijvers

Marialegenden

Volksverhalen waarin Maria

voorkomt. Vaak verricht ze

een wonder voor de hoofdpersoon 

die haar trouw blijft.

- Veel wonderen

- Verering van Maria

- Symboliek

anonieme schrijvers

Marialegenden

Beroemdste voorbeeld:

• Beatrijs (eind 13e eeuw)
• Beatrijs is non, maar gaat er met haar jeugdliefde vandoor. Ze krijgen twee kinderen maar na zeven jaar verlaat de man haar. Beatrijs houdt zich zeven jaar in leven met prostitutie, maar keert dan naar het klooster terug. Daar vindt een mirakel plaats...

anonieme schrijvers

Heiligenlevens

Beschrijving van het leven en de (martel)dood van een heilige. Het doel was om je een voorbeeld te geven van hoe je trouw blijft aan je geloof. 

- Kritiekloos
- Niet het werkelijke leven
- Vast stramien: beschrijft eerst het leven van de heilige, dan de verrichte wonderen en de betoonde verering.

Het lied in de middeleeuwen

Als er één periode is geweest,

waarin het goed feestvieren was,

dan is dat wel de middeleeuwen.

Het barstte dus ongetwijfeld van

de liederen, maar daar zijn er niet

zo veel van overgebleven.

Liederen

Als er één periode is geweest, waarin het goed feestvieren was, dan is dat 

wel de middeleeuwen. Het barstte dus ongetwijfeld van

de liederen, maar daar zijn er niet zo veel van overgebleven.

Het lied in de middeleeuwen

Soorten liederen

• minneliederen (hoofse lyriek)
• ballades
• geestelijke liederen
• historieliederen / heldenlied
• elegieën (liederen waarin de dood van een dierbare wordt bezongen, zoals Egidiuslied)

Minneliederen

Liefdesgedichten op muziek. Niet altijd duidelijk of het echt de 'stem' is van een persoon of de 'stem' van de gemeenschap. Gaat vaak over hoofse liefde.

• Henric van Veldeke
• Een van de schrijvers die aan de wieg staat van de Nederlandstalige literatuur.

Minneliederen - Henric van Veldeke

In dem aberellen

sô die bluomen springen

sô loubent die linden

und gruonent die buochen,

sô habent ir willen

die vogele und singen,

wan si minne vinden,

aldâ si suochen

an ir gnôz, wan ir blîdeschaft ist grôz,

der mich nie verdrôz.

Wan si swîgen al den winter stille.

Ballades

Gedichten en liederen over heldendom en dappere daden van adellijke mensen.

• Het lied van heer Halewijn
• Waarschijnlijk 13e of 14e eeuw
• Pas opgeschreven in 19e eeuw
• Eeuwenlang mondeling overgeleverd

Het lied in de middeleeuwen

Ridderromans

• Karelromans
• Arthurromans

Roman betekent 'verhaal

in het Romaans' (toen de 

volkstaal in Frankrijk).

Karel de Grote

• Karel de Grote (748-814)
• Populair genre
• Thema is ontrouw aan de leenheer.
• Ridders zijn ruw en wreed (altijd vechten).
• Vrouwen spelen ondergeschikte rol.
• Soms sprookjeselementen

Karelromans

Karel de Grote

• Karel ende Elegast
• Roelandslied

'Een razende roeland'

Iemand die nogal wild en onbehouwen is of iemand die wild tekeergaat.

Karelromans

Karel de Grote

• Koning Arthur (en de ridders van de ronde tafel).
• Queeste, bijvoorbeeld naar de heilige graal (geen oorlog).
  
• Thema is liefde, vrouw in nood.
  
• Ridders zijn moedig en slim.
• Vrouwen worden vereerd (hoofsheid).
• Soms sprookjeselementen.

Arthurromans / hoofse ridderromans

hoofsheid

Hoofsheid

• Belangrijk ideaal
• Verspreid via literatuur
• Beschaafde omgangsvormen
• Respect en beheersing van driften.
• Hoofse liefde (een ridder is hartstochtelijk verliefd op een - onbereikbare - vrouw).

Van handschrift naar boekdrukkunst

0

manuscript/ handschrift

Handschrift (manuscript)

• Monnikenwerk (iedere letter werd met de hand overgeschreven).
• Kostbaar (materiaal, tijd, dieren).
• Scriptorium
• Veel versieringen

manuscript/ handschrift

Boekdrukkunst

• Tweede helft 15e eeuw.
• Van houtblok (blokdruk) naar los lettermateriaal.
• Eerste drukkers in Duitsland.
  
• Leescultuur ontstaat (stadsscholen ontstaan).
• Van poëzie naar proza.

manuscript/ handschrift

Van middeleeuwen naar nu

Van middeleeuwen naar nu

Bron: Het Parool, 12 maart 2021