Grammatica DZ

• Nederlands
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 1

Grammatica DZ

Grammatica 1 en 2

Wat zijn woordsoorten

Een woordsoort is de naam van een type woord. Je kan elk woord apart in de zin benoemen. Verschillende woordsoorten kunnen meerdere keren in de zin voorkomen.

Het benoemen van woordsoorten noem je taalkundig ontleden.

Lidwoord

Lidwoorden : de, het, een

De-woorden

- meervouden

- vruchten en bomen

- bergen en rivieren

- cijfers en letters

meervoud: de huizen - de ramen - de stoelen

vruchten en bomen: de peer - de appel - de eik

bergen en rivieren: de rijn - de Mont blanc

cijfers en letters: de acht - de N

Het-woorden

- verkleinwoorden

- namen van talen

- namen van windrichtingen

- namen van metalen

verkleinwoorden : het huisje - het raampje - het koekje

namen van talen: het Frans - het Duits

namen van windrichtingen: het oosten - het westen

namen van metalen: het staal - het ijzer

Zelfstandig naamwoord

• Mensen: jongen - meisje - man - moeder - opa
• Dieren: hond - olifant - haas
• Dingen: telefoon - boek - kaars
• Namen: Lisa - Frank - Rogier
• Begrippen: liefde - verdriet 

Zelfstandig naamwoord

• Je kan er bijna altijd een lidwoord voor zetten.
• De meeste woorden hebben een enkelvoud en meervoud.
• Je kan er een verkleinwoordje van maken.

Bijvoeglijk naamwoord

Een bijvoeglijk naamwoord: zegt iets over een zelfstandig naamwoord.

- Dat is een rode auto.

- Dat is een snelle, rode auto.

- Die jongen is vriendelijk.

- Die jas is zwart.

Werkwoord

Een werkwoord is:

- iets wat je kunt doen of wat kan gebeuren.

- je kunt er een ik/hij/wij-rijtje van maken  (= vervoegen).

Bijvoorbeeld:

 Over zes weken hoopt zij te bevallen van een meisje.

 De dinosaurus is al jaren uitgestorven.

Hulpwerkwoord (hww)

• Kan alleen in een zin staan met meer dan één werkwoord.
• Je kan een hulpwerkwoord altijd uit de zin halen.
• Kunnen meerdere hww in de zin staan.
• Geeft nooit de handeling aan.

Zelfstandig werkwoord (zww)

• Belangrijkste werkwoord in de zin
• Heb je maar één werkwoord? Dan is dit sowieso een zww.
• Heb je meerdere werkwoorden?

        --> Er kan altijd maar één zww in de zin staan

        --> Dan is vaak het laatste werkwoord van de zin het zww.

Voorbeelden hww en zww

Wij schrijven netjes in ons schrift.

In de winkel hebben ze brood gekocht.

Ik hoop nog ver te kunnen fietsen.

Grammatica 2

Persoonsvorm

De persoonsvorm vind je door:

• De zin vragend te maken 
• De zin in een andere tijd te zetten 
• meervoud of enkelvoud maken van de zin 

Wat zijn zinsdelen?

• Een zin bestaat uit zinsdelen.
• Een zinsdeel kan bestaan uit één woord, maar ook uit een paar woorden die bij elkaar horen.
• De woorden in een zinsdeel kunnen niet uit elkaar gehaald worden.
• Zinsdelen hebben een betekenis (een functie) binnen een zin.

Zoek de zinsdelen

Tussen zinsdelen zet je deze streepjes: |

Stap 1: zoek de persoonsvorm.

Probeer maar:

De dokter heeft aan de patiënt een pijnlijke prik gegeven.

Wijs iemand aan

Zoek de zinsdelen

Tussen zinsdelen zet je deze streepjes: |

Stap 1: zoek de persoonsvorm.

Probeer maar:

De dokter | heeft | aan de patiënt een pijnlijke prik gegeven.

Zoek de zinsdelen

Stap 2: zoek de rest van het werkwoordelijk gezegde.

Probeer maar:

De dokter | heeft | aan de patiënt een pijnlijke prik gegeven.

Zoek de zinsdelen

Stap 2: zoek de rest van het werkwoordelijk gezegde.

Probeer maar:

De dokter | heeft | aan de patiënt een pijnlijke prik | gegeven.

Oefening

Stap 3: welke woorden kunnen voor de persoonsvorm staan? Verander de volgorde van de zin.

De dokter | heeft | aan de patiënt een pijnlijke prik | gegeven

Na deze slide zijn twee routes mogelijk:

1. naar het online schoolbord (link in volgende dia), en hier meeschrijven met de antwoorden van de leerlingen.

2. De leerlingen laten vertellen en met de dia's 14-16 nog eens kort uitleggen en illustreren hoe het werkt.

Oefening

De dokter | heeft | aan de patiënt een pijnlijke prik | gegeven

...... | heeft | .................................| gegeven.

Oefening

De dokter | heeft| aan de patiënt een pijnlijke prik | gegeven

Aan de patiënt | heeft | de dokter een pijnlijke prik | gegeven

Een pijnlijke prik | heeft | de dokter aan de patiënt | gegeven

Oefening

De dokter | heeft | aan de patiënt een pijnlijke prik | gegeven

Aan de patiënt | heeft | de dokter een pijnlijke prik | gegeven

Een pijnlijke prik | heeft | de dokter aan de patiënt | gegeven

Oefening

De dokter | heeft | aan de patiënt | een pijnlijke prik | gegeven

Zoek de zinsdelen

• Stap 1: zoek de persoonsvorm.
• 
  
• Stap 2: zoek de rest van het werkwoordelijk gezegde. Het volledige wwg is één zinsdeel
  
• 
  
• Stap 3: verander de volgorde binnen de zin. Alles dat voor de persoonsvorm staat of kan staan, is een zinsdeel.
  

ZINSDELEN

werkwoordelijk gezegde

Soms is het werkwoordelijk gezegde maar één werkwoord 

(de persoonsvorm), soms zijn het er meer. Bijvoorbeeld:

- Leonie kijkt naar buiten.

- Leonie heeft naar buiten gekeken. 

- Leonie wil graag naar buiten kijken.

ZINSDELEN

onderwerp van een zin

- het onderwerp van een zin is: wie of wat iets doet

- het onderwerp van een zin kan één woord of meerdere woorden zijn

- het kan op verschillende plekken in een zin staan, maar het staat meestal naast de persoonsvorm

- je kunt het onderwerp van een zin vinden door de vraag te stellen:

wie of wat doet iets?

ZINSDELEN

onderwerp van een zin

BIJVOORBEELD:

In het bos staan veel grote bomen.

Vraag: Wat staan?

Antwoord: veel grote bomen

ZINSDELEN

De meeste zinnen bevatten een persoonsvorm, een werkwoordelijk gezegde en een onderwerp.

Veel zinnen hebben ook een lijdend voorwerp.

Met het lijdend voorwerp gebeurt iets,

het 'ondergaat' wat in het gezegde staat.

LIJDEND VOORWERP

Tim | graaft | een kuil.

Wat graaft Tim? Tim graaft een kuil.

lijdend voorwerp = een kuil

voorbeeld 1

ow

wwgez

LIJDEND VOORWERP

Een speler | roept | de grensrechter.

Wie roept een speler? De speler roept de grensrechter.

lijdend voorwerp = de grensrechter

voorbeeld 2

ow

wwgez

LIJDEND VOORWERP

Elin | vertelt | een verhaal.

Wat vertelt Elin? Elin vertelt een verhaal.

lijdend voorwerp = een verhaal

voorbeeld 3

ow

wwgez

Hoe kun je de persoonsvorm vinden in een zin?

Wat is het onderwerp?

Klas EM1A heeft een talentenjacht georganiseerd.
Wie heeft georganiseerd?

Wat is het onderwerp?

Achter elkaar treden tien leerlingen op.
Wie treden op?

Wat is het onderwerp?

De winnaars krijgen een bioscoopbon.
Wie krijgen?

Met wie of wat gebeurt iets in de zin?
Schrijf het lijdend voorwerp op.

Bruno drinkt een glas water.

Met wie of wat gebeurt iets in de zin?
Schrijf het lijdend voorwerp op.

Mats roept zijn vader.

Met wie of wat gebeurt iets in de zin?
Schrijf het lijdend voorwerp op.

Zij pakt haar fiets uit de schuur.