Anselm Kiefer: vertel het met kunst

• Kunst
• Middelbare school
• vmbo t, mavo, havo, vwo
• Leerjaar 4-6

Introduction

Introductie op het werk van Anselm Kiefer. De les bevat een creatieve opdracht waarbij leerlingen een werk maken waarmee ze iets vertellen dat voor hen relevant is. Hierbij maken ze bewuste keuzes in materiaal, vorm en grootte, net als Kiefer.

Instructions

Algemene leerdoelen

• Leerlingen maken kennis met het werk van Anselm Kiefer en zijn inspiratiebronnen.
• Leerlingen reflecteren op welke boodschap zij belangrijk vinden om te delen.
• Leerlingen kunnen verschillen en overeenkomsten tussen het werk van Kiefer en Van Gogh benoemen.
• Geïnspireerd door Kiefers werkwijze en materiaalkeuze experimenteren leerlingen met het maken van een werk waarin ze een boodschap verkondigen.

Aansluiting op het curriculum
- Tehatex en kunst algemeen
- CKV

Benodigde materialen

Zelf in te vullen. Bijv:

- Lijm

- Potloden
- Organische materialen zoals stro, koren, bloemen
- Verf
- Penselen

Anselm Kiefer

Anselm Kiefer

vertel het met kunst

Anselm Kiefer

Anselm Kiefer is een hedendaagse kunstenaar. Hij maakt beelden, schilderijen, installaties, houtsneden, kunstenaarsboeken en werken op papier. 

In zijn werk speelt het thema 'herinnering' een centrale rol. Hij  verbeeldt zowel de schoonheid als de donkere kant van de menselijke geschiedenis. 

Anselm Kiefer

Foto: Waltraud Forelli.

Geschiedenis

Kiefer is op 8 maart 1945, tijdens bombardementen, geboren in de kelder van een ziekenhuis in Duitsland. Dit is aan het einde van de Tweede Wereldoorlog.

Eind 1960 is hij een van de eerste Duitse kunstenaars die het oorlogsverleden van zijn land onder de aandacht brengt. Het verwoeste Duitsland van zijn jeugd blijft altijd een belangrijk thema in zijn werk. 

Kunstenaar: Anselm Kiefer
Titel: Voyage au bout de la nuit (Reis naar het einde van de nacht)
Jaartal: 1990
Materiaal: lood, glas, mixed media

Kunstenaar: Anselm Kiefer
Naam: Untitled
Jaar: 1989,
Materiaal: lood, kalk, krijt en zout op hout.

Beide werken bevinden zich in de collectie van het Stedelijk Museum Amsterdam.

Inspiratie

Door de jaren heen breidt hij zijn thematiek uit.

Kiefer haalt inspiratie uit geschiedenis, mythologie, alchemie, poëzie, beeldende kunst, literatuur en het landschap. Hij verwijst hier direct of indirect naar in zijn werk.

Kiefer maakte verschillende werken met Vincent van Gogh (1853-1890) in gedachten. Deze zonnebloemen bijvoorbeeld. Zonnebloemen komen vaker terug in het werk van Van Gogh en Kiefer. Voor hen staan deze bloemen symbool voor de cyclus van de natuur en het leven. ‘Allereerst zijn zonnebloemen verbonden met de sterren, want ze bewegen hun bloemen naar de zon toe. ’s Nachts sluiten ze zich. Als ze openbloeien zijn ze geel en fantastisch: dat is juist het punt waarop ze verwelken. Dus zonnebloemen zijn een symbool voor ons menselijke bestaan.’, zegt Kiefer.

Kunstenaar: Anselm Kiefer

Titel: Voyage au bout de la nuit (Reis naar het einde van de nacht)

Jaartal: 1990

Materiaal: lood, glas, mixed media

Kunstenaar: Anselm Kiefer

Naam: Untitled

Jaar: 1989, 

Materiaal: lood, kalk, krijt en zout op hout. 

Beide werken bevinden zich in de collectie van het Stedelijk Museum Amsterdam.

Kunstenaar: Anselm Kiefer

Titel: Innenraum (Binnenruimte)

Jaar: 1981

Materiaal: Emulsie, olieverf, acrylverf, stro en schellak op doek met houtsnede, 287,5 x 311 cm
Collectie: Stedelijk Museum Amsterdam

Kunstenaar: Anselm Kiefer

Titel: Sol Invictus (Onoverwinnelijke zon)

Jaar: 1995

Materiaal: Emulsie, acrylverf, schellak en zonnebloemzaden op jute

Collectie van de kunstenaar

Fotograaf: Charles Duprat

Het interieur op dit schilderij laat verlatenheid en verval zien. Het werk verbeeldt de rijkskanselarij (gebouwd in opdracht van Hitler) in Berlijn dat verwoest werd in 1945. Kiefer baseerde zijn werk op foto’s en lijkt zich af te vragen: wat moeten we ons blijven herinneren?

Deze sculptuur van lood lijkt op een B-1 bommenwerper. Er is een duidelijk verband te zien tussen wat het werk uitbeeldt en het materiaal dat Kiefer heeft gebruikt. De titel verwijst naar de roman van Louis-Ferdinand Céline over oorlog en banaliteit van het leven. De boeken op de vleugels staan voor de geschiedenis en deze verstoppen de motoren en verzwaren de vleugels. De slang in de cockpit symboliseert hoop, die kan vervellen en daarmee wedergeboorte vertegenwoordigt.

Deze werken zijn voorbeelden van die inspiratie. In de hotspots is per werk extra achtergrond informatie te vinden.

Beeld:

Zonnebloemen, Vincent van Gogh, 1989, Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting).

Materiaal

De materialen die Kiefer gebruikt, zijn voor hem betekenisvol. Ze dragen bij aan de boodschap van zijn werk. Hij gebruikt onder andere stro, zand, verbrand hout en gedroogde bloemen. Deze materialen symboliseren verwoesting, verandering en wedergeboorte.

Lood keert vaak terug in zijn werk, omdat dit volgens hem het enige materiaal is dat zwaar genoeg is om het gewicht van de geschiedenis van de mensheid te dragen. 

Atelier Anselm Kiefer, Croissy, 2019

Extra optie: Laat de leerlingen nadenken over een materiaal waarvan zij vinden dat het ergens voor staat.

Groot

Kiefer verwerkt de betekenisvolle materialen meestal in grote kunstwerken. 

Veel van zijn werk is zo groot dat hij onder andere een enorm terrein en een oude fabriek in Zuid Frankrijk in gebruik heeft om te werken en om zijn kunst te bewaren.

Atelier Anselm Kiefer, Croissy, 2024

Extra optie: Laat de leerlingen nadenken over hoe het formaat van Kiefers werk bijdraagt aan de boodschap die hij met zijn materiaalkeuze wil overbrengen.

Trainer van de film Anselm van 2 min. Hierin is zijn werkwijze, de grootte van zijn atelier en werk, en het sferische van zijn werk goed te zien.

Korenveld met kraaien van Van Gogh heeft voor Kiefer een speciale betekenis. Hij roemde het vervreemdende perspectief en merkte op over het blauw dat het niet een aankondiging is van een opkomend onweer, maar opgevat kan worden als een ‘verpletterende val in de leegte van de hemel’. 

Kunstenaar: Anselm Kiefer

Titel: Die Krähen (De kraaien)

Jaar: 2019

Materiaal: Emulsie, olieverf, acrylverf, stro en bladgoud op doek, 280 x 760 cm
Collectie: Collectie van de kunstenaar, courtesy White Cube
Foto: Georges Poncet

Stap 1: Kijk en vergelijk

Het werk van Vincent van Gogh is voor Kiefer een inspiratiebron. Noem tenminste vier overeenkomsten én verschillen tussen deze werken.

Zoals Kiefer zelf zegt, bouwt Van Gogh zijn schilderijen heel weloverwogen op en geeft hij het landschap zo een nieuwe context. ‘En toch, ondanks de eenvoudige compositie, worden we  ontroerd, overweldigd zelfs [...] we voelen dat onze onzekere benadering van de wereld wordt blootgelegd.’

Stap 2: Materiaal

Hoe draagt het materiaal dat de kunstenaars gebruiken bij aan de betekenis van hun kunstwerken?

Kunstenaar: Vincent van Gogh

Titel: Korenveld met kraaien

Jaar: 1890

Collectie: Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting)

Leg uit: voor Kiefer zijn met name de composities van Van Gogh belangrijk: de opbouw in verschillende op elkaar gestapelde stroken, de nadruk op het platte vlak, en de heel lage of juist uiterst hoge horizon.

Een andere overeenkomst met Van Gogh is het belang van literatuur. Dit is niet direct te zien in deze werken.  ‘Boeken en werkelijkheid en kunst zijn voor mij soortgelijk’, schreef Van Gogh. Ook voor Kiefer is literatuur - met name poëzie - een onuitputtelijke bron van inspiratie. Zijn werk zit vol (tekst)verwijzingen naar mythologische verhalen en filosofische begrippen.

Match de titel

Een titel kan een grote invloed hebben op onze interpretatie van een kunstwerk. Extra interessant dus dat Kiefer soms dezelfde titel voor verschillende kunstwerken gebruikt. Welke werken en titels passen goed bij elkaar volgens jou?

Stijgend, Stijgend, zink neer

Kunstenaar: Anselm Kiefer

Titel: Steigend, steigend, sinke nieder (Stijgend, stijgend, zink neer), Jaar: 2024

Materiaal: Fotoafdruk op papier, lood, staal, glas, as, gips, klei, terracotta, haar, veren, gedroogde planten, 540 × 1420 × 933 cm

Proefopstelling Atelier Anselm Kiefer, Croissy, 2024

Collectie: Collectie van de kunstenaar, courtesy White Cube

1

Stijgend, Stijgend, zink neer

Kunstenaar: Anselm Kiefer

Titel: Steigend, steigend, sinke nieder (Stijgend, stijgend, zink neer), Anselm Kiefer

Jaar: 2016-2024

Materiaal: Glas, staal, lood, terracotta, gips en hars,

452 × 221 × 140 cm

Collectie: Collectie van de kunstenaar, courtesy White Cube

2

O halmen van de nacht

Kunstenaar: Anselm Kiefer

Titel: O Halme der Nacht (O halmen van de nacht)

Jaar: 2019-2021

Materiaal: Emulsie, olieverf, acrylverf, schellak, bladgoud, stro, klei, doek, staal en gips op doek, 380 × 570 cm

Collectie: Collectie van de kunstenaar, courtesy White Cube

3

De sterrennacht

Kunstenaar: Anselm Kiefer

Titel: De sterrennacht

Jaar: 2019

Collectie: Collectie van de kunstenaar, courtesy White Cube

Foto: Georges Poncet. 

4

A

C

D

B

Oplossingen

• A = 2
• B = 3
• C = 4
• D = 1

We weten nu waardoor Kiefer zich laat inspireren en hoe hij materialen gebruikt om de boodschap van zijn werk te versterken. 

In welk werk komen het materiaal en de boodschap volgens jou duidelijk met elkaar samen?

Samenvatting

Detail van:

Kunstenaar: Anselm Kiefer

Titel: Steigend, steigend, sinke nieder (Stijgend, stijgend, zink neer), Anselm Kiefer

Jaar: 2016-2024

Materiaal: Glas, staal, lood, terracotta, gips en hars,

452 × 221 × 140 cm

Collectie: Collectie van de kunstenaar, courtesy White Cube

Stap 1: Wat willen jullie vertellen?

Wat speelt er nu in de wereld of om je heen waar je een boodschap over zou willen maken? Maak een keuze voor iets dat jullie belangrijk vinden.

Kiefer vindt onderwerpen als oorlog, transformatie en geschiedenis van de mensheid belangrijk. Hij brengt die boodschap niet heel letterlijk.  Door zijn keuze van materiaal met een symbolische betekenis geeft hij zijn kunstwerk een bepaalde sfeer of gevoel mee. Hierin ligt de boodschap besloten.

Stap 2: Kies passend materiaal

Welk materiaal past bij jullie boodschap? Is het licht, zwaar, groot, klein, natuurlijk of synthetisch, kleurrijk of duister? Verzamel het en ga aan de slag. 

Probeer zonder tekst te werken, behalve de titel.

En nu jullie: vertel het met kunst

Stap 3: Realiseer je ontwerp

Werk je ontwerp uit en ga aan de slag. Zorg ook voor een titel. Maak een foto van het eindresultaat en lever het via de volgende slide in. 

Kunstenaar: Anselm Kiefer

Titel: De sterrennacht

Jaar: 2019

Materiaal: Emulsie, olieverf, acrylverf, schellak, stro, bladgoud, hout, metaaldraad en bezinksel van een elektrolyse op doek, 470 x 840 cm
Collectie: Collectie van de kunstenaar, courtesy White Cube
Foto: Georges Poncet

De leerlingen doen de opdracht in groepjes van 2 of 3 personen. 

Opties voor differentiatie: 

Heb je weinig tijd? Laat leerlingen dan een ontwerp maken en op kleine schaal materiaal verzamelen of enkel benoemen welk materiaal ze willen gebruiken. 

Heb je veel tijd? Je kunt er ook een langlopend project van maken en gezamenlijk met de klas een groot kunstwerk of expositie maken. Laat de leerlingen hun eindwerk presenteren aan elkaar.

Lever hier jullie werk in.

Het beeld op de achtergrond van deze slide is een detail van:

Kunstenaar: Anselm Kiefer

Titel: O Halme der Nacht (O halmen van de nacht)
Jaar: 2019-2021
Materiaal: Emulsie, olieverf, acrylverf, schellak, bladgoud, stro, klei, doek, staal en gips op doek, 380 × 570 cm
Collectie: Collectie van de kunstenaar, courtesy White Cube