Samenvatting Thema 2

• Biologie
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 3

Samenvatting Thema 2

Waarneming en regeling 

Leerdoelen bs1

• Je kunt de werking van zintuigen beschrijven.
  
• Je kunt de zintuigen noemen met hun ligging en hun prikkel.
  
• Je kunt uitleggen wanneer zintuigen prikkels omzetten in zenuwimpulsen.

Waarnemen

Bij Waarnemen maak je gebruik van je zintuigen

Zintuigen

Zintuig is een orgaan dat reageert op prikkels. 

Prikkels zijn Bepaalde invloeden uit de omgeving. Voorbeelden zijn licht, geur, geluid, aanraking.

Zintuigcellen

• In de zintuigen liggen zintuigcellen
• Zintuigcellen zijn aangesloten op zenuwen
• Zintuigcellen vangen prikkels op en geven impulsen door aan de hersenen

Zintuigenstelsel

Alle zintuigen samen vormen het zintuigenstelsel.

Zintuigen in de huid

 Warmtezintuigen  reageren wanneer de huid in aanraking komt met iets wat warmer is dan de huid.

 Koudezintuigen reageren wanneer de huid in aanraking komt met iets wat kouder is. 

Drukzintuigen reageren wanneer er op de huid wordt gedrukt.

 Tastzintuigen  reageren op lichte aanrakingen

Het ontstaan van impulsen

Zintuigcellen vangen prikkels op. 

Als de prikkel sterk genoeg is, ontstaan er impulsen.

De minimale prikkel die nodig is voor het ontstaan van een impuls noemen we de drempelwaarde.

Impulsfrequentie

Hoe sterker de prikkel, hoe meer impulsen worden doorgegeven;  De impulsfrequentie wordt groter. De sterkte van het signaal (de amplitude) is bij een impuls altijd hetzelfde

Adequate prikkel

Een adequate prikkel is het type prikkel waar een zintuig speciaal gevoelig voor is. 

Voor deze prikkel heeft het zintuig de laagste drempelwaarde

Zintuigen en hun prikkels

De adequate prikkels voor zintuigen

Gewenning

Als een bepaalde prikkel heel lang aanhoudt, ontstaan er in de zintuigcellen soms minder impulsen. Dit noem je gewenning. Als gevolg van gewenning voel je bijvoorbeeld na enige tijd de druk van je kleren op je lichaam niet meer. Ook dan is de drempelwaarde hoger geworden.

Basisstof 2 Het oog

• Je kunt de bouw en werking van de delen van het oog beschrijven.

De bouw van het oog 

Wenkbrauwen= zorgen ervoor dat zweet of ander vocht niet in je ogen loopt.

Harde oogvlies=  is het witte gedeelte van je oog. Aan het harde oogvlies zijn oogspieren bevestigd

Oogspieren=De oogspieren draaien de ogen in de gewenste richting.

Iris= Het gekleurde gedeelte van het oog 

De pupil= Door de pupil komt licht het oog binnen

Hoornvlies= Ligt over de iris en de pupil heen 

De bouw van het oog

Traanklieren= Deze produceren traanvocht

Het glasachtig lichaam=De oogbol is voor het grootste deel gevuld met een geleiachtige massa

Lens= zorgt ervoor dat je scherp kunt zien.

Het vaatvlies=  bevat veel bloedvaten. Het zorgt voor de voeding van het oog.

Het netvlies= liggen de zintuigcellen. In de zintuigcellen ontstaan impulsen als er licht op valt

De bouw van het oog

De gele vlek= Met de zintuigcellen in de gele vlek kun je het scherpst zien.

De blinde vlek= De plaats in het netvlies waar de oogzenuw het oog verlaat. In de blinde vlek liggen geen zintuigcellen.

 

Netvlies

Op het netvlies liggen twee soorten zintuigcellen.

1. De staafjes= liggen niet in de gele vlek en blinde vlek

2. De kegeltjes= liggen vooral in de gele vlek en de omgeving daarvan

Licht en donker, lage drempelwaarde

Kleuren, hogere drempelwaarde

Pupil

Pupilreflex= De pupil kan groter en kleiner worden, afhankelijk van de hoeveelheid licht.

Bij veel licht wordt de pupil klein 

Bij weinig licht wordt de pupil groot

De werking van de ogen

Accommoderen:

De vorm van de ooglens wordt aangepast aan de afstand waarop een voorwerp zich bevindt.

De lens wordt boller of platter

Oogafwijkingen

Bijziend: dichtbij goed, veraf slecht zien

Oogbol te lang (te bol)

hoornvlies en lens breken lichtstralen te sterk af  

correctie = holle (-) lens

Verziend: veraf goed, dichtbij slecht zien

Oogbol te kort (te plat)

 hoornvlies en lens breken lichtstralen niet voldoende af  

correctie = bolle (+) lens

Leerdoelen bs 3

• Je kunt de bouw en functies van het zenuwstelsel beschrijven.
  
• Je kunt de bouw en functie van drie typen zenuwcellen en van zenuwen beschrijven.
  
• Je kunt een reflex beschrijven

Het zenuwstelsel

Het Zenuwstelsel bestaat uit:

- Centrale zenuwstelsel  (=hersenen en ruggenmerg)

- Zenuwen

de werking van het zenuwstelsel

1. Prikkel

2. Zintuig

3. Impuls

4. Hersenen

5. Impuls

6. Spieren en/of klieren

Functie zenuwstelsel

Zenuwstelsel verwerkt impulsen van je zintuigen

Regelt de werking van spieren en klieren

Klieren = een orgaan dat bepaalde stoffen produceert, bijvoorbeeld zweetklieren, talgklieren en speekselklieren.

Zenuwcel

Het versturen van de impulsen gaat via zenuwcellen.

Het zenuwstelsel bevat miljoenen zenuwcellen

• Een zenuwcel bestaat uit een cellichaam en uitlopers

Zenuwen

Meerdere uitlopers van zenuwcellen liggen bij elkaar in een zenuw.

Elke uitloper is omringd door een isolerend laagje. Dat laagje isoleert de uitlopers van elkaar. Om een zenuw heen ligt een stevige laag die bescherming biedt.

 

De bouw van een zenuwcel

Zenuwen

(bundel zenuwcellen)

De weg die impulsen afleggen

Delen van hoofd en hals                           zijn rechtstreeks verbonden met de hersenen.

Delen van de romp en ledematen        zijn door zenuwen verbonden met het ruggenmerg. 

Zenuwen in het ruggenmerg geleiden de impulsen naar de hersenen. Het ruggenmerg is omgeven door de wervels van de wervelkolom

Zenuwcellen

Er zijn drie verschillende 

type zenuwcellen:

• Gevoelszenuwcel
• Bewegingszenuwcel
• Schakelcel

Reageren en zenuwcellen

Gevoelszenuwcellen : Zijn verbonden aan zintuigen. Impuls wordt geleid naar cellichaam toe. Van zintuig naar centrale zenuwstelsel

Schakelcellen: Zitten in je ruggenmerg en verbinden de uitlopers van  gevoel en bewegingscellen 

Bewegingszenuwcellen: Verbinden het centrale zenuwstelsel met spieren of klieren.

Bewuste reactie

Reflex

Bewust en reflex

•  Bij een bewuste reactie gaan er eerst impulsen van je zintuigen naar je hersenen. Je wordt je bewust van de prikkels die je zintuigen opvangen. Je beslist hoe je wilt reageren, waarna impulsen van je hersenen naar je spieren gaan. Je spieren trekken samen en je reageert.
  
• Bij een reflex gaan de impulsen niet via je hersenen (behalve bij reflexen die in je hoofd plaatsvinden, zoals watertanden). Een reflex is een vaste, snelle, onbewuste reactie op een bepaalde prikkel. Voorbeelden van reflexen zijn de terugtrekreflex, de ooglidreflex en de pupilreflex

verschil tussen bewuste reactie en reflex

• bewust ; verloop impulsen altijd via de hersenen ( lachen, voelen, bewegen ed): eerst weten dan handelen

• reflex; vaste snelle onbewuste reactie op een prikkel:      eerst handelen dan weten                                            

Een reflex = een vaste, snelle, onbewuste reactie op een bepaalde prikkel.

Leerdoelen bs 4

• Het belang verklaren van homeostase in het lichaam;
  
• De regelkring van zowel je lichaamstemperatuur als je bloedsuikerspiegel tekenen/uitleggen;
  
• Negatieve terugkoppeling herkennen in een onbekende situatie;
  
• De werking van hormonen in het algemeen uitleggen.

Homeostase 

• Het regelen van schommelingen in het interne milieu noem je Homeostase  

• Regelmechanismen zorgen ervoor dat de omstandigheden in het interne milieu niet te veel veranderen, maar rond een bepaalde waarde schommelen.

• De waarden kunnen tijdelijk afwijken van de normwaarde, maar te sterke afwijkingen zijn dodelijk voor het organisme.

Terugkoppeling (feedback)

Bij negatieve terugkoppeling remt een stof zijn eigen aanmaak totdat er te weinig van de stof over is om de aanmaak te blijven remmen.

Voorbeeld negatieve terugkoppeling

De werking van thermostaat van een CV is een voorbeeld van negatieve terugkoppeling. Zet je de temperatuur op 20 °C (de normwaarde) dan slaat de ketel aan als de temperatuur onder de 20 °C zakt. Er wordt steeds gemeten hoe hoog de kamertemperatuur is. Komt de temperatuur boven de 20 °C dan stopt de verwarming. Zo schommelt de temperatuur steeds rond de normwaarde. Als je het te koud of te warm vindt in de kamer kun je de normwaarde verhogen of verlagen (de thermostaat op 22 of 18 zetten).

Regelkring

Regelkringen in het lichaam zorgen ervoor dat het inwendig milieu van het lichaam constant blijft. In de hersenstam wordt al deze informatie vergeleken met een bepaalde norm. Afhankelijk van het resultaat worden dan bijvoorbeeld de hartslagfrequentie en de ademhalingsfrequentie verhoogd. Zintuigen meten het effect ervan. Is de snelle hartslag niet meer nodig, dan wordt de hartslagfrequentie weer verminderd, hetzelfde geldt voor de ademhalingsfrequentie.

Regelkring in het lichaam

De lichaamstemperatuur wordt constant gehouden door negatieve terugkoppeling. De temperatuur van het bloed in de hypothalamus geldt als graadmeter voor de lichaamstemperatuur. De warmtereceptoren reageren vooral op verhoging van de lichaamstemperatuur, de koudereceptoren vooral op de daling van de buitentemperatuur. 

Hormonen: boodschappers

• Hormoonklieren produceren hormonen en geven die af aan het bloed. De afgifte van stoffen door cellen wordt secretie genoemd.

• Adrenaline bijvoorbeeld wordt afgescheiden door de bijnieren bij stress of grote inspanning en wat je helpt tijdens een fight-or-flight situatie

Bloedsuikerspiegel

• De alvleesklier produceert insuline en glucagon, deze hormonen regelen de hoeveelheid glucose, de bloedsuikerspiegel, in je bloed en zorgen ervoor dat er een balans blijft. 

• Mensen met diabetes moeten soms insuline inspuiten, omdat dit hormoon bij hen niet goed wordt aangemaakt of werkt.

Leerdoelen bs 5

Je kunt de delen van de hersenen noemen met hun functies en kenmerken.

Delen van de hersenen

Hersenstam

• De hersenstam verbindt het ruggenmerg met de hersenen.
• Zenuwen in hoofd en hals zijn verbonden met het hersenstam -> kleine en grote hersenen
• Anders om ook
• Grote en kleine hersenen bestaan uit 2 helften.

Grijze en witte stof

Grijs = hersenschors cellichamen van schakelcellen 

Wit = hersenmerg

uitlopers van schakelcellen

hersenschors

hersensmerg

Grote hersenen 

• Komen veel impulsen van zintuigen aan.
• In de hersenschors worden impulsen verwerkt -> je wordt je bewust van de prikkel.
• Groepje cellichamen van schakelcellen = hersencentrum

Gevoelscentra en bewegingscentra

Gevoelscentra ontvangen informatie 

van zintuigen. Impulsen wordt verwerkt.

Bewegingscentra sturen spieren 

en klieren aan. Impulsen ontstaan.

Voor elk lichaamsdeel is er in elke 

hersenhelft een centrum voor 

bewegen en voelen. 

Gevoelscentra en bewegingscentra

Gevoelscentra liggen achter centrale groeve:

- Gezichtcentra -> impulsen afkomstig van ogen.

- Gehoorcentra -> impulsen afkomstig van gehoorzintuig

- Reuk -> impulsen afkomstig van reukzintuig

liggen apart in de hersenschors

Doordat impulsen in de gevoelscentra van de grote hersenen worden verwerkt, vindt bewuste gewaarwording of bewuste waarneming van prikkels plaats

Gevoelscentra en bewegingscentra

Bewegingscentra vóór de centrale groeve:

- Spraakcentrum 

- Schrijfcentrum

liggen apart in de hersenschors

bewuste bewegingen of gewilde bewegingen.

Kleine hersenen

Kleine hersenen zijn verantwoordelijk voor coördinatie (samenwerken spieren, evenwicht bewaren).