Week 38 - Trema, koppelteken, weglatingsstreepje en samenstellingen

• Nederlands
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

Nederlands

Week 38

Trema, koppelteken, weglatingsstreepje en samenstelling

Leestekens

Jezelf verstaanbaar maken is nog niet altijd even makkelijk. 

Deze les gaat over drie soorten (lees)tekens die ervoor moeten zorgen dat we woorden beter kunnen lezen en uitspreken. Ze worden gebruikt om lees- en uitspraakproblemen te voorkomen. Ieder teken wordt op net een andere manier ingezet.

Het om trema's, koppeltekens en weglatingsstreepjes.

Ook behandelen we aaneenschrijven en samenstellingen.

Trema

Met een trema geef je aan dat bij die letter een nieuwe klank begint: patiënt, cliënt, melodieën, genieën, egoïsme. 

Let op: je gebruikt alleen een trema als je ook echt problemen hebt met het op de juiste manier uitspreken van het woord. Heel veel klinkers kunnen namelijk gewoon zonder trema naast elkaar staan: geometrie, deodorant, beargumenteren, linoleum, verfraaien, ontplooiing (bij  i's naast elkaar nooit een trema). 

Als je een woord aan het einde van de zin afbreekt, vervalt het trema: ego-

isme. 

Trema

Als een woord eindigt op een beklemtoonde -ie of  -ee: -ën
Voorbeeld: 

frisbee - frisbeeën 
kopie - kopieën

Als een woord eindigt op een niet-beklemtoonde -ie: "n

Voorbeeld:

porie - poriën

kolonie - koloniën

Met trema 

Zonder trema

efficient

coordinatie

elektricien

geijsbeerd

genitalien

geinfiltreerd

petroleum

gelinieerd

heroine

uitzaaiingen

naief

industrieel

Italie

industriele

reunie

financien

antwoorden sleepvraag

Zonder trema:

elektricien (oorsprong Frans), geijsbeerd, petroleum, gelinieerd, uitzaaiingen (2 x i geen trema), industrieel

Alle woorden zijn normaal uit te spreken zonder hulpmiddel.

antwoorden sleepvraag

Met trema: 

efficiënt, genitaliën, coördinatie, geïnfiltreerd, heroïne, naïef, Italië, industriële, reünie, financiën.

Bij deze woorden is uitspraakverwarring mogelijk dus gebruik je een trema als hulpmiddel.

Veel meer nog...

 Straks mag je lekker oefenen in Taalblokken...

Samenstellingen

Mijn kleinkind is geen klein kind.

Hoofdregel

• Een samenstelling is een combinatie van zelfstandige woorden.
  

           - boek + deel = boekdeel

           - brand + weren + man = brandweerman

• Samenstellingen worden aaneen geschreven
  

           - informatie + distributie + systeem = informatiedistributiesysteem

           - elektriciteitsproductiemaatschappij

         

Welke woorden schrijf ik aan elkaar?

• Samenstellingen: rugzak, rugzaktoerisme, rugzaktoerismecriminaliteit.
• Woorden met er-, hier-, daar- en waar- plus voorzetsel: daarover, erin, daarnaast, waarmee.
• Getallen tot en met duizend: tweeëndertig, zevenhonderdvijftig. 

belangrijk hulpmiddel   !!

• zolang je het woord zonder problemen kunt lezen, schrijf je het aan elkaar.
• Bij zg. klinkerbotsing gebruik je een koppelteken: zoals bij combinaties van klinkers die bestaan, eu, ui, ei, ou, au, ee, ij, 

Skijack?           Dus ski-jack

stageuren?     Dus stage-uren

Politieinzet?   Dus politie-inzet

Denk aan de betekenis

Het koppelteken in samenstellingen

Wanneer gebruik je het liggende streepje tussen woorden?

• Voorvoegsels: niet-, non-, bijna-, oud-, ex-, aspirant-, adjunct-,chef-, stagiair-, collega-: 
  Ex-echtgenote, adjunct-directeur, leerling-verpleegkundige.
  
  
• Voor de uitspraak: hbo-opleiding, gala-avond, zee-egel.

Het koppelteken in samenstellingen

• samenstellingen met 'gelijkwaardige' delen: het rood-wit-blauw, president-directeur.
• Deel van de samenstelling bestaat uit naam, letters, cijfers of tekens: 
  A4-papier, het #-teken, de vmbo-leerling.
• Aardrijkskundige namen:
  Zuid-Nederland, Centraal-Europa
  
• Vaste combinatie: kant-en-klaarmaaltijd

Aan elkaar of los?

1. bananen schil
2. bananenschil

Wel of geen koppelteken?

1. politieagent
2. politie-agent

Wel of geen koppelteken?

1. minimuminkomen
2. minimum-inkomen

Bij welk woord hoort geen koppelteken?

1. maximum-snelheid
2. ski-jas
3. chocolade-ijs
4. ex-directeur

Welke is goed?

1. paraplu inspectie
2. parapluinspectie
3. paraplu-inspectie

Tussen-n in samenstellingen

Je schrijft een tussen-n als:

• Het eerste deel van het woord een zelfstandig naamwoord is én
• Het zelfstandig naamwoord alleen een meervoudsvorm op --en heeft. 

Tussen-n in samenstellingen

Je schrijft geen tussen-n als:

• het eerste woord zowel een meervoud op -en als -es kent!
• zoals bij secretaresse, groente, linde etc.
• Het wordt dan dus groetesoep!

asperge + soep

1. aspergensoep
2. aspergesoep

fiets + rek

1. fietserek
2. fietsenrek

zon + bril

1. zonnebril
2. zonnenbril

Uitzondering

Als het eerste deel iets unieks is

zonnebril - maneschijn

Als het eerste deel geen meervoud heeft 

rijstepap

Als het eerste deel een versterkend woord is

reuzegoed, beresterk, apetrots

Of vaste uitdrukking zoals bullebak, schattebout.

horloge + maker

1. horlogemaker
2. horlogenmaker

Welk woord is juist?

1. berensterk
2. sterrehemel
3. vitaminepil
4. lampekap

Maak de juiste samenstelling.
station + plein

De tussen-s in samenstellingen

Je schrijft een tussen-s wanneer je hem hoort:

• inkoopsprijs
• tijdsverschil

Dorpstraat of Dorpsstraat?

1. Vervang het woord aan de rechterkant door een woord dat niet begint met een -s. Bijv. dorp + plein
2. Hoor je nu een tussen-s? -> Dorpsplein
3. Als je de tussen-s hoorde: Dorpsstraat. 

Maak de samenstelling:
verkeer + bord

Maak de samenstelling:
verkeer + situatie

Wanneer gebruik je een weglatingsstreepje?

• Als je een deel van het woord weglaat: aan- en uitknop.
  
  
• Let op: als je een heel losstaand woord weglaat, gebruik je geen weglatingsstreepje: makkelijke en moeilijke vakken.

Opdracht

Bij de volgende sheets schrijf je de gegeven woorden zo mogelijk aan elkaar. Laat weg wat je weg mag laten en plaats eventueel een weglatingsstreepje

Kantoorartikelen en computerartikelen

Hoofdzaken en bijzaken

Dikke boeken en dunne boeken

Opbouwen en afbouwen

Nu oefenen