erfelijkheid

• Biologie
• Middelbare school
• vmbo t
• Leerjaar 3

Erfelijkheid Vmbo 3

leerdoelen bs. 1 t/m 3 

• Je kunt omschrijven wat een genotype, een fenotype en wat een gen is.
• Je kunt beschrijven hoe organismen informatie over erfelijke eigenschappen overdragen aan hun nakomelingen via chromosomen.
•  Je kunt omschrijven wat homozygoot, heterozygoot, dominant, recessief en intermediair fenotype betekenen.
• Je kunt een kruisingsschema opstellen.
  
• Je kunt bij een gegeven kruising genotypen en fenotypen van ouders en/of nakomelingen afleiden.

Wat weet je al over erfelijkheid?

Wat zijn chromosomen?

1. lange dunne draden in de celkern
2. het zijn kernen
3. Bevatten eigenschappen
4. zijn cellen

DNA

Celkern + 

Chromosoom

Gen

Chromosoom

Van klein naar groot:

1. DNA-Chromosomen-Celkern-Cel
2. Celkern-DNA-Chromosomen-Cel
3. Chromosomen-Celkern-Cel-DNA
4. Cel-Chromosomen-Celkern-DNA

Genotype en Fenotype

Genotype en Fenotype

fenotype

• De uiterlijke kenmerken van een organisme: fenotype
• De informatie voor de uiterlijke kenmerken staat in het DNA
  

Genotype

De erfelijke eigenschappen liggen in de DNA

Dit noemen we het genotype

Het genotype wordt bepaald bij de bevruchting en kan tijdens het leven niet meer veranderen!

genotype:

de informatie in het DNA / 

de eigenschappen op de chromosomen

fenotype:

de verschijningsvorm van een eigenschap

(wordt bepaald door het genotype en omgevingsfactoren)

Genotype en fenotype

Genotype

Fenotype

Wat is het fenotype?

1. Alle zichtbare eigenschappen
2. Je innerlijk
3. Alle erfelijke eigenschappen
4. Je uiterlijk

Wanneer ontstaat het genotype van een baby?

1. Als de cellen gaan delen
2. Bij de bevruchting van de eicel.
3. Bij de geboorte van de baby.
4. Als hij volwassen is

Wanneer ontstaat het genotype van een nieuw organisme?

1. Als de baby geboren wordt
2. Op het moment na bevruchting
3. Op het moment als de baby een kind is

Gen

De stukjes DNA die samen de informatie bevatten voor één eigenschap noem je een gen.

Allelen

Elk gen bestaat uit twee allelen, één op elk chromosoom.

Dominant of recessief

De informatie voor de erfelijke eigenschappen van een organisme

1. genotype
2. fenotype

Eigenschappen van een organisme, zoals het uiterlijk

1. Genotype
2. Fenotype

Veranderingen in genotype

Geslachtelijke voortplanting + mutatie -> nieuwe genotypen

fenotypen 

Geslachtschromosomen in lichaamscellen

Geslachtschromosomen

• X- chromosoom
• Y- chromosoom

XX

XY

Geslachtschromosomen

Deze bepalen het geslacht

XX is vrouw

Xy is man

Geslachtschromosomen

Geslachtschromosomen 

Genenparen

Homozygoot -> 2 x dezelfde

Heterozygoot -> ongelijk

Dus er zijn 2 soorten genenparen 

Genenparen die hetzelfde zijn en genenparen die andere informatie bevatten

Belangrijke begrippen 

Dominant allel: komt altijd tot uiting komt in het fenotype.

Recessief allel: komt alleen maar in het fenotype tot uiting komt als er geen dominant allel is.

Onvolledig dominant allel: komt deels tot uiting in het fenotype.

Voorbeeld: allel voor rood en allel voor wit samen levert roze op.

Verschillende kruisingen:

- Normale kruising (ook wel monohybride kruising)

- Intermediaire kruising

- X-chromosomale kruising

-> stambomen

Monohybride kruisingen

• Kruisingen waarbij we naar één eigenschap kijken
• P: ouders (eerste kruising
• F1: nakomelingen eerste kruising
• F2: nakomelingen vanonderlingen kruising F1
  

Kruisingtabel

• Kruisingstabel = visuele manier om weer te geven hoe allelen overerven
  
  
• F1 is heterozygoot => twee verschillende allelen A en a
  
• Je kunt de overervingskansen uitzetten in een kruisingstabel
  

Kruising

Opschrijven (uitwerken) van een kruising

Stap 1:

Begin met ouders.

Geef je aan met: P

Vul fenotype en genotype in.

homozygoot betekent

1. 2 verschillende genen voor een erfelijke eigenschap
2. 2 dezelfde genen voor een eigenschap

heterozygoot betekent

1. 2 verschillende genen voor een erfelijke eigenschap
2. 2 dezelfde genen voor een eigenschap

het dominante gen komt

1. het sterkste tot uiting in het fenotype
2. het minst sterk tot uiting in het fenotype

De F1 ontstaat uit

1. de eerste nakomelingen van de ouders (P)
2. de nakomelingen uit de F2

Is deze eigenschap erfelijk of
niet-erfelijk?

1. erfelijk
2. niet-erfelijk

Is dit erfelijk of niet erfelijk?

1. Erfelijk
2. niet erfelijk

Vraag

Hoe noem je een erfelijke eigenschap die een andere erfelijke eigenschap overheerst?

1. recessief
2. dominant
3. heterozygoot
4. mutatie

Oefenen: Kruisingsschema nr. 7

Een man met bruine ogen is heterozygoot voor deze eigenschap en een vrouw met blauwe ogen krijgen een kind met blauwe ogen (gebruik de letters A en a).

a. Hoe groot is de kans dat een kind van deze ouders bruine ogen heeft?

de kans dat het kind bruine ogen heeft is

1. 25%
2. 50%
3. 75%
4. 100%

INTERMEDIAIR:
Een halflangharige cavia heeft een intermediair fenotype. Halflangharige cavia's worden geboren door een kruising tussen een normaalharige cavia en ene langharige cavia. Twee halflangharige cavia's paren met elkaar.

Hoe groot is de kans dat een nakomeling van dit paar halflangharig is?

1. 25%
2. 50%
3. 75%
4. 100%

Zelfstandig bekijken

https://www.youtube.com/watch?v=JT2qhYV-N-s

mutaties                   

Fouten in het genotype => mutatie

Soms heb je een "happy a accident" Mutaties kunnen goed uitpakken in bepaalde situaties.

Mutaties vaak recessief 

soms 

dominant

Mutatie sikkelcelanemie

Bij inspanning veranderen de rode bloedcellen in een onwerkbare vorm. maar..... wanneer een malariaparasiet het bloed binnenkomt iheeft een persoon met sikkelcelanemie een groot voordeel!