5V - Praten over Poëzie - Paragraaf 2.1 (Gedichten met een vaste vorm)

• Nederlands
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

Praten over Proza

Introductieles

Praten over poëzie

Paragraaf 2.1 - Gedichten met een vaste vorm

Proza en Poëzie

In de literatuur spreekt men van proza en poëzie. Het is moeilijk het verschil tussen proza en poëzie weer te geven.

Proza is de verzamelnaam voor kunstwerken die niet in dichtvorm geschreven zijn. Bijvoorbeeld romans.

Poëzie is de verzamelnaam voor de dichtkunst

Poëzie

• Kán rijmen, maar dat hoeft niet (denk aan het gedicht 'Wat liefde niet is')
  
• Soms houdt poëzie zich wel aan strenge regels, bijvoorbeeld een rijmschema of een metrum 
  
• Maakt poëzie beperkter (minder vrijheid), maar is júíst ook goed voor de creativiteit!
  

Poëzie

Poëzie

Vorm: klank en rijm

Rijm is de overeenkomst van klank in beklemtoonde syllaben of lettergrepen, die niet te ver van elkaar afliggen

Poëzie

1. Beginrijm of alliteratie ( stafrijm / Germaans rijm ) : hierbij rijmen alleen de beginletters van de woorden op dezelfde versregels. Beginrijm begint altijd met medeklinkers.

 Voorbeeld: De koopman zit op zijn kantoor. Liesje leerde lotje lopen.

2. Eindrijm: we spreken van eindrijm als de beklemtoonde lettergrepen plus de daarop volgende klanken gelijk zijn. Bij het eindrijm onderscheiden we:

a. Mannelijk rijm of staand rijm: na de beklemtoonde lettergreep volgt er geen ander lettergreep meer.

Voorbeeld: gaan – staan / man – kan / vergaan – baan.

b. Vrouwelijk rijm of slepend rijm: na de beklemtoonde lettergreep volgt er een onbeklemtoonde lettergreep. 

Voorbeeld: lo/pen – ko/pen / moe/der – broe/der.

c. Glijdend rijm: na de beklemtoonde lettergreep volgen er twee onbeklemtoonde lettergrepen. 

Voorbeeld: kin/de/ren – hin/de/ren / wandelen – handelen 

Poëzie

3. A. Klinkerrijm of assonantie: bij klinkerrijm rijmen alleen de klinkers van de beklemtoonde lettergrepen. Niet de voorafgaande en ook niet de volgende medeklinkers. 

Voorbeeld: lamp – band

B. Acconsonerend rijm. Hierbij rijmen alleen de medeklinkers in beklemtoonde lettergrepen

Voorbeeld: kust- mist

4. Rijkrijm of gelijkrijm: als een woord in zijn geheel herhaald wordt. 

Voorbeeld: Wan bon 

                        someni wiwiri 

                       Wan bon

Poëzie

5. Voorrijm: als de eerste lettergrepen van de achtereenvolgende versregel rijmen, niet aan het eind, maar aan het begin. 

Voorbeeld:

Ruischende wanden en schitterende zalen 

Bruischende bekers ramlende schalen 

Blinkende toortsen in flonkrend kristal 

Klinkende kelken en jubelgeschal

Poëzie

Enjambement 

We spreken van enjambement als het einde van een versregel valt op een moment dat je het niet verwacht. Zinsdelen die bij elkaar horen, onderwerp en persoonsvorm, worden bijvoorbeeld van elkaar gescheiden. 

Bij het lezen brengt het enjambement een bijzondere moeilijkheid met zich mee: de logische zin eist dat je zonder pauze doorleest, de versmelodie echter vraagt om een pauze.

Leven heeft mij

Opengebroken

Stukken die vallen

Zijn zacht als

Overrijpe sapatía

Onder je bed.

Astrid Roemer, “Sasa”

Poëzie

Elisie: dit is de weglating van een onbeklemtoonde klinker in een woord oftewel het samentrekken van lettergrepen in een woord.

Bijvoorbeeld:

-preevlen ---> prevelen

-’t ---> het

-slaaploos ---> slapeloos

-z’n ---> zijn

Epenthesis, is het inlassen van een onbeklemtoonde klank in een woord. 

Bijvoorbeeld: 

- harrenas (harnas)

- arrenmoede (armoede)

Rijmschema’s 

De rijmwoorden aan het einde van de versregel kunnen op verschillende manieren ten opzichte van elkaar gerangschikt zijn. Enkele veel voorkomende rijmschema’s zijn:

1. Slagrijm: a a a b b b b – Ze hebben dezelfde slag

2. Gepaard rijm: a a b b c c – Ze paren

3. Gekruist rijm: a b a b – Ze kruizen

4. Omarmend rijm: a b b a – Ze omarmen

5. Verspringend rijm: a b c a b c – Ze vormen wel paartjes, maar ze moeten inspringen

6. Gebroken rijm: a b b c / a b a c / a b c a – het is een verbreekset

7. Blanke verzen ( rijmloos ): we spreken van blanke verzen als het gedicht rijmloos is.

Strofenbouw 

Een verhaal is opgedeeld in alinea’s en een lied in coupletten. 

Bij een gedicht spreken we over het algemeen van strofen.

Strofenbouw

• Distichon: zelfstandig gedicht van 2 regels ( ook wel tweeregelige strofe genoemd als deel van een gedicht )
  
• Terzine of terzet: een strofe van 3 regels 
  
• Kwatrijn: een strofe van 4 regels 
  
• Quintet: 5 regels
  
• Sextet: 6 regels
  
• Septet:  7 regels
  
•  Octaaf: 8 regels
  
• Novet: 9 regels
  
•  Sonnet : 14 regel
  

Sonnet 

 De 14 regels worden verdeeld in 2 kwatrijnen en 2 terzetten. 

De kwatrijnen heten samen een octaaf en de 2 terzetten heten het sextet. 

Octaaf en sextet staan in zekere verhouding tot elkaar. 

Het octaaf kan het beeld geven voor wat het sextet direct uitdrukt. Het sextet kan de conclusie vormen op het in het octaaf gestelde. 

Deze tegenstelling heet de wending, val of de keer in het sonnet. In de 17e eeuw werden sonnetten klinkdichten genoemd.

Kwatrijn: 4 versregels

Kwatrijn: 4 versregels

Terzet: 3 versregels

Terzet: 3 versregels

Poëzie

'Op een dorre tak' (17e eeuw)

Op een dorre tak

is een kraai nog blijven zitten

in de herfstavond

Naar: Matsuo Basho

Dit gedicht telt één strofe (deel van gedicht, gescheiden van de rest door witregel

Poëzie

'Op een dorre tak' (17e eeuw)

Op een dorre tak

is een kraai nog blijven zitten

in de herfstavond

Naar: Matsuo Basho

Het gedicht is een haiku (kort gedicht van Japanse oorsprong dat bestaat uit drie regels. Iedere regel moet voldoen aan een strikt aantal lettergrepen (5/7/5)

Poëzie

Poëzie

Dit gedicht is een ollekebolleke

(eigen variatie op het puntdicht van Drs. P.):

• Acht versregels
  
• Twee strofen van elk vier regels
  
• Eerste drie regels van strofe: 6 lettergrepen
  
• Laatste regel van strofe: 4 lettergrepen
  
• Regel 4 en 8 moeten rijmen
  
• Regel 1 is verzuchting of uitroep
  
• Regel 2 moet onderwerp worden genoemd
  
• Regel 6 moet bestaan uit één zeslettergrepig woord 
• (klemtoon daarvan op vierde lettergreep)
  
• In de laatste regel (een (woord)grapje).

Beeldspraak

Wanneer je iets zegt dat je niet letterlijk maar figuurlijk bedoelt, gebruik je beeldspraak.

Dus: als iets vergeleken wordt met of vervangen wordt door de naam van iets anders, dan noemen we dat beeldspraak. 

We hebben dus een voorwerp en een beeld waarmee het vergeleken wordt. 

Belangrijk is dat het beeld ook bij het voorwerp past.

Vergelijkingen Object en Beeld

In een vergelijking staan twee dingen naast elkaar die op elkaar lijken: 

     het object (o)                       en                                       het beeld (b): 

Joris en Erick (de objecten) lijken op elkaar als twee druppels water (beeld)

Het object is iets uit de werkelijkheid: iets dat dus echt is. 

Het beeld is iets waar het object op lijkt

Vergelijkingen - verbindingswoord

Joris en Erick (de objecten) lijken op elkaar als twee druppels water (beeld)

Er staat een verbindingswoord tussen object en beeld: als. 

Andere verbindingswoorden zijn: zo … als, lijkt wel, is net, een … van een …. 

Een paar voorbeelden:

Wat is het Object, het beeld en het verbindingswoord?

- Die man lijkt wel een beer!

- Zij lacht als een boer met kiespijn. 

- Harry ging er als een haas vandoor. 

Vergelijking

Beeld en werkelijkheid

           

Hij is zo rood als een tomaat.

Beeldspraak (figuurlijk taalgebruik): de vergelijking!

Bij een vergelijking gebruik je een beeld om eigenschappen van iets of iemand (het object) te benadrukken. 
Beeld en object staan naast elkaar.

Hoe groot een hond (object) is, bijvoorbeeld, 

kun je aangeven door hem te vergelijken 

met een kalf (beeld).

Vergelijking-met-als

"Hij is zo trotst als een pauw."

"Als een een haas ging hij er vandoor."

"Ik heb je lief zoals je soms gelijk een gouden zomerdag bent." 

 (dichtregel uit het gedicht Ja van dichter K.Schippers)

• Het object en beeld worden beide benoemd.
  
• Het object en beeld kunnen beide als eerste genoemd worden.
• Het object en beeld worden aan elkaar verbonden.
• Die verbinding wordt gedaan met worden als:  als, zoals, gelijk, zo … als, lijkt wel, is net, een … van een …. 
  

Vergelijking-zonder-als

"Ik voel me een kind in een snoepwinkel."

" Zij heeft een hart van goud."

- Het object  en beeld worden beide genoemd 
- Het object en beeld worden niet met een woord aan elkaar verrbonden -- > er is dus geen verbindingswoord.

Vergelijking met van

Bij een vergelijking met van wordt het woordje 'van' gebruikt om het beeld met het object te verbinden:

Wat een kast    van    een huis!

         (beeld)                    (object)

Bij deze vorm van vergelijkingen staat het beeld vóór het object.

Vergelijking met een kww

Bij deze soort vergelijking wordt het object door middel van een koppelwerkwoord (kww) aan het beeld verbonden:

Jouw kamer         is               een zwijnenstal!

(object)              (kww)                   (beeld)

kww: zijn, worden, blijven, blijken, lijken, schijnen

Metafoor

• De metafoor is ook een vorm van beeldspraak. 
• Hij lijkt ook een beetje op de vergelijking, maar het object ontbreekt hierbij: alleen het beeld wordt genoemd. 
• Je geeft iets de naam van iets anders omdat er overeenkomst is.

   - Je kamer ziet eruit als een zwijnenstal. --> vergelijking

   - Wat een zwijnenstal is het hier. --> metafoor

--> zwijnenstal is het beeld dat gebruikt wordt voor een kamer die een puinhoop is (overeenkomst = beide een puinhoop)

Metafoor 

"Wat een zwijnenstal is het hier."   = kamer is vies

--> verschil: geen verbindingswoord en je moet zelf bedenken wat er met zwijnenstal benoemd wordt.

"Wat een rioolwater.'  = koffie is vies

'Liefde maakt blind." = je ziet sommige dingen niet als je van iemand houdt.

Beeld wordt genoemd, object ontbreekt 

In een metafoor ontbreekt altijd het verbindingswoord en daarnaast blijft de overeenkomende eigenschap meestal impliciet (niet uitgesproken, maar moet je zelf begrijpen0

Een metafoor heeft vaak de volgende structuur:

A = B.

Lees de volgende zinnen

• Sven Kramer won afgelopen jaar drie keer goud
  
• Voordat ik met de les begin moet ik altijd even de koppen (of neuzen) tellen
  
• Nederland maakte 3-1 tegen Duitsland
  
• Hij heeft een groot hart
  
• De vrouwen staan in vuur en vlam
  
• Wij hebben volgens de Van Dale een echte Van Gogh in ons huis hangen
  

Metonymie

Welke beeldspraak staan er in de dik gedrukte woorden? 

• Goud (beeld) staat voor een gouden medaille (object)
  
• Koppen of neuzen (beeld) tellen: de mensen (object) tellen
  
• Nederland/Duitsland: (beeld) de voetballers van het Nederlandse team (object), de voetballers van het Duitse team (object)
  
• Groot hart (beeld): hij is vrijgevig/goed gezind (object)
  
• In vuur en vlam(beeld): ze zijn verliefd/opgewonden (object)
  
• Van Dale (beeld): het woordenboek dat Van Dale (object) heet
  
• Van Gogh (beeld): het schilderij van Van Gogh (object) (niet van Gogh zelf)
  

Metonymie

Je zegt met het nieuwe begrip (beeld)  iets wat samenhangt met het bedoelde begrip (object). 

Zo is bijvoorbeeld “goud”, de eerste prijs en koppen/neuzen, het aantal mensen.

• Goud (beeld) staat voor een gouden medaille (object)
  
• Koppen of neuzen (beeld) tellen: de mensen (object) tellen
  
• Nederland/Duitsland: (beeld) de voetballers van het Nederlandse team (object), de voetballers van het Duitse team (object)
  
• Groot hart (beeld): hij is vrijgevig/goed gezind (object)
  
• In vuur en vlam(beeld): ze zijn verliefd/opgewonden (object)
  
• Van Dale (beeld): het woordenboek dat Van Dale (object) heet
  
• Van Gogh (beeld): het schilderij van Van Gogh (object) (niet van Gogh zelf)
  

Personificatie

Met een personificatie geef je een menselijke eigenschap aan iets dat geen mens is. Je stelt dus iets levenloos voor als een levend wezen.

Personificatie

• Je kamer roept om een schoonmaakbeurt.  --> kamer kan niet roepen
• De zon streelt haar huid.  --> zon kan niet strelen
• De toekomst lacht ons toe. --> toekomst kan niet lachen
• De economie zucht en steunt onder de coronamaatregelen. --> economie kan niet zuchten en steunen
• In een oogwenk heeft de storm de straten schoongeveegd. --> 
• De doellijntechnologie bewijst het: de bal heeft de achterkant van de lijn gezien.
  
• Zachtjes fluisteren de bomen haar naam.
• Soms lacht de toekomst je toe.

Synesthesie

Synesthesie is het verbinden van  de zintuigen (smaak, geur, aanraking, zicht, gehoor) met sensaties (liefde, haat, tederheid, woede, plezier, onverschilligheid, enz.) 

Synesthesie kan worden gezien als een bijzondere vorm van de metafoor

voorbeeld synesthesie

koude blik : koud: voelen - blik: kijken

Schreeuwende kleuren

De zoete geur van succes.

Bittere woorden

Warme stem.

Nieuwe lesstof

Neologismen

= een woord dat nieuw is of nieuw gevormd is.

Onder neologismen worden niet alleen nieuwgevormde woorden verstaan, maar ook al bestaande woorden met een nieuwe betekenis en nieuwe leenwoorden. 

Veel neologismen zijn minder nieuw dan ze lijken, omdat meestal twee al bestaande woorden worden samengevoegd in een nieuwe samenstelling, bijvoorbeeld bomdatabank, fietssnelweg en hangoudere. 

Ook zijn er veel nieuwe samenstellingen waarin bestaande woorden verkort zijn, zoals in alcomobolist ‘automobilist die onder invloed van alcohol rijdt’, bionade ‘biologische limonade’ en romkom ‘romantische komedie’.

Pseudoniem

= naam waaronder een auteur of kunstenaar (of een schrijverscollectief) zijn werk openbaar maakt en dus niet zijn echte naam gebruikt.

 Synoniemen: nom de plume, schuilnaam, deknaam of sluipnaam 

Poëzie

Lees het volgende gedicht:

'Op een dorre tak' (17e eeuw)

Op een dorre tak

is een kraai nog blijven zitten

in de herfstavond

Naar: Matsuo Basho

Poëzie

Lees het volgende gedicht:

'Op een groentepaard' (1988)

Een groentepaard sprak tot een vos:

'Radijs, een dubbeltje de bos.'

- 'En wat,' vroeg deze, 'wekt de schijn

dat ik daar dkoper van zou zijn?'

Het paard sprak daarop ruiterlijk:

'Uw koperkleurig uiterlijk.'

Naar: Kees Stip