Kunst en Natuur

• Beeldende vorming
• Middelbare school
• mavo
• Leerjaar 4

Kunst en Natuur

"Wat hebben kunst en natuur in vredesnaam met elkaar te maken?", denk je misschien. Bij natuur denken we immers juist vaak aan datgene wat niet door mensen gemaakt is, wat spontaan groeit en bloeit zonder de tussenkomst van mensen. Kunst daarentegen veronderstelt altijd een bepaalde mate van menselijk ingrijpen, van ordening en creatie. Het 'kunstmatige' of 'gekunstelde' van kunst lijkt lijnrecht tegenover het 'natuurlijke' of 'spontane' van de natuur te staan.

Toch is het verband tussen kunst en natuur niet zó vergezocht:

Natuur is vaak een inspiratiebron voor kunst

Kunst houdt ons een spiegel voor van onze verhouding tot de natuur

De natuur ligt vaak ten grondslag aan wat we als mooi beschouwen

Kunst en natuur zorgen beiden voor creatieve ordening en vernieuwing

Kunst en natuur verwijzen beiden naar het oorspronkelijke of originele (origine = bron)

Six Stone Circles, 1960, Richard Long

Kunst als inspiratiebron

In het verleden was de natuur de belangrijkste inspiratiebron voor kunstenaars. Voor hen was het de 'kunst' de natuur waarheidsgetrouw af te beelden, deze te imiteren en kopiëren. In de loop der tijd zijn de opvattingen over wat kunst is veranderd.

In grote lijnen zien we dat de kunst zich steeds meer van de natuur heeft losgemaakt. Er heeft een ontwikkeling plaatsgevonden van een zo natuurgetrouw mogelijke weergave van de werkelijkheid naar persoonlijke indrukken (impressies) van diezelfde werkelijkheid, naar de moderne kunst, die soms zo abstract is dat nog moeilijk te zien is om welke werkelijkheid het precies gaat. Maar of ze nou abstract, impressionistisch of natuurgetrouw werken, vaak zijn kunstenaars bezig te proberen tot het 'wezen' of de 'natuur' van de dingen door te dringen.

Arcadië

De mythe van het aardse paradijs, het verlangen naar een leven in harmonie met de natuur, vinden we al in de literatuur uit de oudheid. Romeinse schrijvers als Ovidius en Vergilius beschrijven de "gouden eeuw", het tijdperk uit de mythologie, waarin volmaakte voorspoed en vrede heersten, een beschaving zonder ondeugden. Het gelukzalig, onschuldig leven wordt bij voorkeur gesitueerd in Arcadië, een landstreek in Griekenland, het domein van de fluitspelende god Pan. Arcadië werd bevolkt door eenvoudige herders van zeer oude afstamming die gastvrij, muzikaal en steeds verliefd waren. Het landschap van Arcadië wordt in de herderspoëzie voorgesteld als weelderig begroeid, met sappige weiden en schaduwrijke valleien. Het land van de eeuwige lente.

Arcadië of Arcadia is een utopisch land vol bloemen, fruit en bossen, helder water, vogelzang en een eeuwige zomer. Al in de klassieke oudheid maakten deze elementen deel uit van een ideaal-landschap dat er ooit moet zijn geweest in een verloren Gouden Tijd aan het begin van de geschiedenis van de mensheid.

Thomas Eakins Arcadia

De hof van Eden

De betekenis van het woord 'paradijs' is terug te voeren op 'prachtige tuin'. In de bijbel wordt het gebruikt voor de Hof van Eden waarin Adam en Eva leefden tot ze van de verboden vrucht aten.

 

De locatie van de Hof en daarmee van het paradijs is onbekend. Het moet ergens in het Oosten zijn geweest.  

In het paradijs schiep God de vrouw uit een rib van Adam. De Boom des Levens stond er, die Adam en Eva het eeuwige leven schonk. Maar ook was er de Boom van de kennis van goed en kwaad, waar de twee eerste mensen niet van mochten eten. Toen ze dat op aandringen van de slang toch deden, werden ze voor eeuwig uit de Hof verbannen.

Jheronimus Bosch ca. 1450 – 1516

Tuin der lusten - het aardse paradijs

 

Linker paneel van het drieluik Tuin der lusten van Jeroen Bosch. 

Veel vogels en dieren die kennelijk vreedzaam samen leven. Opvallend zijn de Afrikaanse dieren: olifant, giraffe. Eva is net geschapen uit een rib van de rustende Adam; God stelt ze aan elkaar voor.

 Op de voorgrond zijn enkele vreemde soorten zichtbaar, en ook dieren die andere dieren oppeuzelen. Wellicht probeerde Bosch daarmee te zeggen dat de Zondeval al nabij was.

 

Middenpaneel: de Tuin der Lusten.

Rechter paneel: de hel.

(Zie volgende slide voor het hele drieluik.)

Het aardse paradijs met de zondeval van Adam en Eva

Jan Brueghel de Oude en Peter Paul Rubens, Het aardse paradijs met de zondeval van Adam en Eva, ca. 1617, olie op paneel, 74,3 x 114,7 cm, Mauritshuis, Den Haag

Brueghel maakte verfijnde en heel gedetailleerde schilderijen van bloemen en planten en vooral van beesten. De combinatie lijkt onwaarschijnlijk, maar Brueghel verfijnt de vlezige overdaad van Rubens en omgekeerd geeft Rubens aan Brueghel net even wat heftigheid. Het resultaat is perfect.

Ook de grote hoeveelheid exotische dieren moet indruk hebben gemaakt. Aapjes, dromedarissen en een olifant bevolken het paradijs. Verder zijn er papegaaien, een pauw, een paradijsvogel en een struisvogel te zien. De leeuw, de tijger en het luipaard leven vredig samen met runderen en herten.

Het eigenlijke onderwerp van het schilderij is de eerste zonde van de mens. In verleiding gebracht door de slang eten Adam en Eva van de appel, wat God had verboden. Hierna werd de mens voorgoed uit het paradijs verdreven en was de mensheid beladen met zonde en schuld.

Het is relatief onbekend dat veel Nederlandse en Vlaamse schilderijen uit de zeventiende eeuw door meer dan één kunstenaar zijn gemaakt. Vaak zijn dit buitengewoon fraaie kunstwerken, hoogtepunten in de oeuvres van de kunstenaars. De gezamenlijke schilderijen van Pieter Brueghel en Peter paul Rubens waren het neusje van de zalm. Ze werden gemaakt voor de elite van hun tijd: Italiaanse kardinalen, Spaanse hovelingen en Vlaamse regenten. 

Lucas Cranach de Oude: Het paradijs

Dit paneel toont enkele taferelen uit de eerste boeken van Genesis.

In het midden op de achtergrond wordt Eva gemaakt, uit een rib van de slapende Adam. Op de voorgrond worden de twee toegesproken door God, die immers ook geregeld door de hof wandelde.

Op de achtergrond, midden-rechts, is te zien hoe Eva Adam van de appel laat eten, hoewel dat hun verboden was. Door die hap schamen ze zich plots voor hun naaktheid, waarop ze zich verbergen achter een struik. Maar de aartsengel weet ze te vinden en verdrijft ze uit het paradijs (links op de achtergrond).

Cranachs Adam en Eva lijken geen skelet te hebben, waardoor ze meer weg hebben van gummi-poppen dan van echte mensen.

De lieflijke illusie van een paradijs

Gilbert & George: The Paintings (with Us in the Nature) no. 3, 1971

Iedereen kent het, je zou dat prachtige uitzicht op de oceaanbaai of op de bos-oase van de vakantie voor altijd in je hoofd te willen bewaren. Maar weer thuis is dit beeld snel weer verbleekt.

Het Britse kunstenaarsduo Gilbert & George hebben geprobeerd dit vast te houden door het in zes reusachtige triptieken te herscheppen en hun eigen figuren daar middenin te plaatsen.

De schilderijeninstallatie van in totaal 30 meter lang hangt momenteel in de grote, vierkante tuinzaal van het Kröller-Müller Museum.  De grootte van de schilderijen en de op ooghoogte opgehangen doeken zuigen de kijker met de kunstenaars de natuur in.

Dde lieflijkheid ligt er zo dik bovenop, dat de kijker vanzelf op zoek gaat naar andere aanwijzingen. Die zijn subtiel aanwezig in de doeken zelf, in de sigaret in de hand van George of in de elektriciteitspaal die de idylle enigszins aantasten. Het geschilderde paradijs verandert in een illusie.

Kijk voor meer inspiratie ook op