H8 Theater - Cultuur van de kerk

• Kunst
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5

H8 Toneel en drama

Cultuur van de Kerk

Terugblik H4&5 / wisbordjes

• Welke twee stijlen kennen we in de middeleeuwen?
• Koppel jaartallen aan die stijlen.
• Noem drie functies van kunst in de middeleeuwen.
• Welke afbeelding wordt vaak in een timpaan (binnenkomst) van de kerk afgebeeld en waarom?

Romaans en Gotisch

Romaans: 1000-1250 (h

Gotisch: 1250-1500 

-Decoratief: ter versiering

-Verering van god

-Educatief: kennis over religieuze-/bijbelverhalen bijbrengen aan ongeletterde volk

Dag des oordeels: het herinnert bij binnenkomst de gelovigen direct aan het nut van een vroom leven volgens de regels van de kerk.

Leerdoelen

1. Je kan uitleggen wat liturgisch drama is

2. Je weet wat de verschillen zijn tussen mysteriespel, passiespel, mirakelspelen (moraliteiten/zinnespelen) en wagenspel (processiespelen)

3. Je kan uitleggen wat de functies zijn van theater in de middeleeuwen

4. Je  kan de ontwikkeling van religieus drama naar wereldlijk drama uitleggen

5. Je kunt de kenmerken van abele spelen en sotternieën benoemen

6. Je kunt de ontwikkelingen in de vormgeving (locatie/decor, theatertechniek) toelichten

7. Je kan de positie van het middeleeuws theater en acteurs beschrijven

Liturgisch drama - kenmerken

• Bijbelse verhalen
• Uitvoering in kerken
• Religieuze educatie in latijn
• Kostuums en processies

Ontwikkeling Liturgisch drama in vogelvlucht.

1. Sinds 6e eeuw zingen geestelijken tijdens de kerkdienst, teksten zijn in het Latijn.

2. In 8e/9e eeuw worden tropen, korte gezongen dialogen, toegevoegd aan de gezangen om het levendiger te maken.

3. Hieruit ontwikkelt zich in de 10e eeuw het liturgisch drama. Bijbelverhalen worden gespeeld en er komen decors in de zijbeuken van de kerk waartussen de 'acteurs' zich verplaatsen.

4. Rond 1100 gingen leken meespelen in de verbeeldingen van het Bijbelverhaal, dus het Latijn werd vervangen door volkstaal.

5. Paus verbiedt in 1216 toneel in kerk, want voorstellingen worden steeds uitbundiger en volkser (niet gepast in eredienst). Vanaf nu werden ze buiten de kerk uitgevoerd en maakt het geen onderdeel meer uit van de liturgie.

Liturgisch drama ontstond in de kerk uit een vorm van aanschouwelijk onderwijs. Geestelijken verbeeldden daarbij gebeurtenissen uit de Bijbel via dialoog en beurtzang. Gaandeweg ontwikkelde dit zich tot een meer uitgebreide voorstelling. Naarmate deze liturgische spelen aan populariteit wonnen, werden volkse elementen toegevoegd en werd ook de volkstaal gebruikt. Toen ook niet-geestelijken deel gingen nemen, werden de stukken steeds meer seculier. In de loop van de 13e en 14e eeuw vonden de opvoeringen steeds vaker plaats buiten de kerk, met name in de vorm van wagenspelen.

Tropen

De eerder alleen gezongen gedeelten in de liturgie werden later uitgebreid met teksten  en toneelspel.

Hiernaast zie je de Paastrope: verhaal opstanding van Jezus.

Korte dialoog met enkele toneelaanwijzingen ,die rechts toegevoegd zijn aan het lied. 

De tropen werden ook gezongen.

Liturgie is het geheel van voorgeschreven gebeden, ceremoniën en handelingen die een eredienst uitmaken.

'Planctus'

Dit is een klaagzang waar verdriet of rouw mee wordt uitgedrukt.

Vanaf de 12e eeuw klaagzangen over de maagd Maria:

'Planctus Mariae'

Werden ook af en toe in kerk gezongen.

Belangrijk voor ontstaan liturgisch drama.

Hier zie je een Klaagzang van Maria, waarbij ook notaties staan welke gebaren (spel) er gemaakt dienen te worden ter ondersteuning van de tekst. Dit zijn vaak langzame bewegingen/gebaren die de tekst ondersteunen in het spel. 

Dit zie je ook in het volgende fragment op de volgende dia

Didactische functie liturgisch drama

Bijbelverhalen aan de ongeletterde kerkbezoeker uitleggen en ze te verlevendigen

religieus drama tegenwoordig

Vanaf 2011 organiseren enkele publieke omroepen jaarlijks een live-uitzending op de donderdag voor Pasen (witte donderdag) met als titel The passion. Op de volgende dia zie je een fragment van de Passion. 

(een passiespel in moderne vorm)

Hier zie Marlijn van Weerdenburg als Maria. 

Je ziet hierbij een ' klaagzang' van Maria staande bij het kruis. Elk jaar worden er andere popsongs gekozen voor The passion.

Ontstaan nieuwe vormen

• mysteriespel
• passiespel
• mirakelspel
• wagenspel (processiespelen)

Middeleeuwse dramatische voorstelling van het lijden en de dood van Jezus. De passiespelen zijn een populariserend-dramatische voortzetting in de volkstaal van de liturgische paasspelen (liturgisch drama) in het kerkgebouw.

Bij een mirakelspel staat het wonder centraal, bijvoorbeeld het wonderbaarlijke leven van een heilige of de miraculeuze redding van een zondaar.

Een toneelstuk opgevoerd op een verplaatsbare inrichting, genoemd een wagen en ontstond in het laatste kwart van de 14e eeuw. De wagenspelen zijn een variant op het mirakelspel en het passiespel. Als een processie of optocht trekken de wagens langs het publiek.

Middeleeuws geestelijk toneelstuk (geestelijk drama). Meestal wordt de term gereserveerd voor een spel dat gebaseerd is op een geloofsgeheim (mysterie) uit het Oude of Nieuwe Testament.

religieus drama buiten de kerk

• Bijbelse verhalen als basis maar meer eigentijds
• Uitvoering op straat
• Ter vermaak (humor, spektakel)
• rondreizende gezelschappen

Locaties toneel in middeleeuwen

• In de kerk (indien gespeeld door priesters, aangevuld met komedianten) met decors in de zijbeuken
• Op het kerkplein / voor de kerkdeuren /in het portaal bovenaan de kerktrappen
• mansionen op het marktplein
  
• wagens rondtrekkend als processie of op het marktplein
• In de kastelen of de kasteeltuinen

Processiespel

Mansiones

static.kunstelo.nl

Wereldlijk theater - kenmerken

• Afwisseling drama (abele spelen) en klucht (sotternie)
• Hoofse liefde, wereldlijke personages
• Reizende gezelschappen
• Openlucht opvoeringen (kermissen, jaarmarkt)

Overzicht

THEATER

Spelgegevens

Theater

VORMGEVINGSASPECTEN

Theater SPELASPECTEN

- 5 W's

- decor, locatie

- attributen, rekwisieten

-kostumering

- kap en grime

- licht
- muziek
- audiovisueel

Lichaam

Stem

Speelstijl

Mise-en-Scene

Voorstelling

wat te zien/te horen, wat voor soort

Oefenopgaven

Wat zijn de belangrijkste verschillen tussen liturgisch drama en wereldlijk (straat)theater? Bespreek de 5 w's: wie, wat, waar, wanneer en waarom (functie)?

Bekijk de afb. in de vorige dia: het decor van het passiespel in Valenciennes. Dit zijn decorontwerpen die Hubert Cailleau in 1547. Uit bronnen is bekend dat deze passiespelen maar liefst vijfentwintig dagen duurden. Los van de duur van het spel, zie je aan deze decors dat het drama in de loop van de middeleeuwen steeds spectaculairder werd. Noem twee kenmerken waaraan dit te zien is

Vanaf 2011 organiseren enkele publieke omroepen jaarlijks een live-uitzending op de donderdag voor Pasen (witte donderdag) met als titel The passion.

Lees tekst 1 volgende dia en bekijk de afbeelding van The Passion in Groningen en bekijk het fragment op dia erna (het slot van The Passion in Groningen). Noem, los van de inhoud, drie overeenkomsten met de middeleeuwse passiespelen.

Tekst 1

‘De opzet: midden in een stad spelen bekende popzangers het lijdensverhaal na, gelardeerd met Nederlandstalige hits. Op een podium midden in de stad speelt een poporkest, daarvoor staat de evangelist, vertolkt door een bekende Nederlander, die het verhaal vertelt. Tussendoor schakelen we over naar twee groepen die op weg zijn naar het podium: een processie van gelovigen die het kruis door de stad slepen, en Jezus en zijn discipelen die de tram of bus pakken richting centrum.’ 

Nrc 

Elk jaar worden er andere popsongs gekozen voor The passion. ‘Kijk omhoog’ is een hit van Nick en Simon uit 2007. Het lied verwijst niet rechtstreeks naar het lijden of de dood, zeker niet van Christus.

Nadat eerder in de uitzending Simone Kleinsma (Maria) het hele lied uitvoert, zingt Jan Dulles (Christus) het refrein als slotlied. De complexe regie is door regisseur David Grifhorst vooraf uitgedacht. Onder de regie valt onder meer de mise en scène, zoals de keuze van locaties, de plaatsing van de camera’s en de instructies voor cameramensen. (zie fragment) 

Bekijk het fragment nogmaals. Beschrijf aan de hand van de filmbeelden vier voorbeelden waarmee de regisseur bereikt dat de algemene inhoud van ‘Kijk omhoog’ een religieuze lading krijgt.

Opdrachten tijdens de les

Wat is de relatie tussen de kerk en theater?

Welke overeenkomsten tussen de katholiek mis en een theatervoorstelling zie je?

Schrijf op dit op je wisbord

Maak begrippenkaartjes met

liturgisch drama

tropen

mysteriespel

passiespel

mirakelspel

wagenspel (processiespelen)

Welke dramavorm zie je?

Gebruik de begrippenkaartjes

Tropen

De eerder alleen gezongen gedeelten in de liturgie werden later uitgebreid met teksten  en toneelspel.

Hiernaast zie je de Paastrope: verhaal opstanding van Jezus.

Korte dialoog met enkele toneelaanwijzingen ,die rechts toegevoegd zijn aan het lied. 

De tropen werden ook gezongen.

Liturgisch drama/ paastrope

liturgisch drama/ passiespel

Zoek uit en leg uit

Wat is het verschil tussen:

• liturgisch drama
• religieus drama
• wereldlijk drama