Twee dimensionele kunst

• Kunstbeschouwing
• Secundair onderwijs

TWEE DIMENSIONALE KUNST

Twee dimensies

Twee dimensies

Bij de analyse van kunst is een onderscheid mogelijk tussen tweedimensionale en driedimensionale
kunst. Die indeling wordt gemaakt op basis van de dimensies van het kunstwerk. Tweedimensionale kunst
heeft twee maten (lengte en breedte). Bij driedimensionale kunst komt daar nog hoogte of diepte bij.

Geef enkele voorbeelden van
tweedimensionale dragers.

Twee dimensies

Tweedimensionale kunst is ongeveer zo oud als de mens zelf. Denk maar aan de grottekeningen waarmee de prehistorische mens zich al wist uit te drukken.

Toch kan een kunstenaar van tweedimensionale kunst ook in de diepte werken.

Op welke manieren kan een tekenaar
of schilder diepte creëren?

Twee dimensies

In dit hoofdstuk komen (vooral) schilderkunst en grafiek aan bod, maar er bestaan nog tal van andere
tweedimensionale kunstwerken.

Welke tweedimensionale kunstvormen zie je ?

Welke tweedimensionale kunstvormen zie je?

Welke tweedimensionale kunstvormen zie je?

Welke tweedimensionale kunstvormen zie je?

Schilderkunst

Schilderkunst

Schilderkunst is een beeldende kunst waarbij lijnen en kleuren met verf aangebracht worden op een plat vlak. Dat klinkt misschien als een heel ruime definitie, maar zowel de manieren om dat te doen als de soorten verf en mogelijke ondergronden zijn ontelbaar.

Welke technieken om verf aan te brengen ken jij?
Laat je eventueel inspireren door de
afbeeldingen uit het instapverhaal.

Welke types verf ken je?

Welke ondergronden uit de
schilderkunst ken je?

Schilderkunst

De schildertechniek gaat over de technische middelen en de ambachtelijke methoden die gebruikt worden om een schilderij of muurschildering te maken.
De schilderstijl gaat over het geheel van uitdrukkingsvormen die de schilder in een bepaalde periode kenmerken. Soms oefent de schildertechniek een invloed uit op de schilderstijl. Lange tijd waren kunstenaars door hun materiaal en de bereiding van de verf aan het atelier gebonden. Maar met de komst van de verftube halverwege de 19e eeuw werd het mogelijk om en plein air (buiten, in openlucht) te schilderen. Verf in een tube droogde niet uit en kon in handige hoeveelheden worden meegenomen. Dat had een grote invloed op de ontwikkelingen in de beeldende kunst, in het bijzonder op het impressionisme. ‘Zonder tube geen impressionisme’, stelde de Franse schilder Auguste Renoir (1841-1919) zelfs ooit.

Schilderkunst

Enkele schildertechnieken op basis van materiaal

Schilderkunst - Fresco

De term fresco verwijst zowel naar de muur- en plafondschildering als naar de eeuwenoude schildertechniek. Fresco’s werden al gemaakt door de Egyptenaren, Grieken, Etrusken en Romeinen. Aan het begin van de middeleeuwen werd de techniek echter in sommige delen van Europa minder gebruikt. Het was de Italiaanse schilder Giotto di Bondone (1266-1337) die de frescotechniek nieuw leven inblies. In de renaissance bereikte de frescoschilderkunst haar hoogtepunt met werken van beroemde kunstenaars als Piero della Francesca (1415-1492),
Michelangelo Buonarotti (1475-1564) en Rafael (1483-1520).

Schilderkunst - Fresco

Schilderkunst - Fresco

De term fresco komt uit het Italiaans en betekent ‘vers’. De techniek al fresco bestaat dan ook uit schilderen op vers aangebracht, nat pleisterwerk, waardoor de pigmenten geabsorbeerd worden door het pleister. Voordat de kalk wordt aangebracht, schetst de kunstenaar met houtskool de gewenste afbeelding. Na het aanbrengen van de natte kalklaag blijft de tekening zichtbaar onder de witte kalk en brengt de schilder de schildering aan.

Schilderkunst - Fresco

Omdat de ondergrond vochtig moet zijn, kan een schilder per dag slechts een van tevoren afgemeten stuk van de muur beschilderen. Dat heet een giornata of dagdeel. Die dagdelen hebben een beperkte afmeting, afhankelijk van hoeveel de frescoschilder in één dag kan schilderen. Ze zijn ook heel wisselend van vorm en omvang.

Waarom zijn de dagdelen niet altijd even groot?

Welk voordeel heeft de frescotechniek in
vergelijking met technieken waarbij de verf op een
droge oppervlakte wordt aangebracht?

Bekijk de detailafbeelding van een fresco van
Luca Signorelli. Welke twee grote nadelen heeft de
frescotechniek?

Schilderkunst - Tempera

In de middeleeuwen en vroegrenaissance werkten de meeste kunstschilders, zoals Sandro Botticelli (1445-1510) en Andrea Mantegna (1431-1506) met tempera, een mengsel van pigment

(fijngemalen kleurstof) en verdund eigeel. Het woord tempera komt dan ook van het Latijnse temperare, dat mengen betekent.

Het mengsel van eigeel en pigmenten leverde een dunne, goed hechtende, maar vooral ook sneldrogende verf op. Dat maakte het schilderen met tempera best moeilijk. Het kon slechts in kleine porties gemaakt en verwerkt worden. Tempera was bovendien niet transparant.

Schilderkunst - Tempera

Bekijk goed het detail van het werk van Davide
Ghirlandaio. Welke techniek gebruikte een schilder
wanneer hij kleuren in elkaar wilde laten overlopen?

Schilderkunst - Tempera

Tempera speelde ook een belangrijke rol bij het maken van iconen en het verluchten van manuscripten. Iconen zijn afbeeldingen van Christus, Maria of heiligen geschilderd op een houten paneel. Ze behoren tot de oosters-orthodoxe en oosters-katholieke godsdiensten. De vervaardiging van een icoon wordt binnen die kerken als een religieuze handeling beschouwd. Volgens de traditie wordt enkel gebruikgemaakt van natuurlijke materialen, zoals hout, krijt, hars, tempera en eventueel bladgoud. Ook iconen die vandaag vervaardigd worden, worden traditiegetrouw met tempera geschilderd.

Schilderkunst - Tempera

Schilderkunst - Tempera

De term iconografie is het bestuderen en beschrijven van de inhoudelijke onderwerpen uit de beeldende kunsten. Het icoon als term gaat over afbeeldingen van Maria of Christus waaraan een spirituele betekenis wordt toegekend en die aan strenge regels voldoen. Naast de herkomst en de techniek, is ook de uniforme vormgeving typerend voor een icoon. De icoonschilder is gebonden aan strikte voorschriften. De kerk heeft namelijk regels vastgelegd om de zuiverheid en de uniformiteit van de werken te garanderen. In het voorbeeld wordt de Moeder Gods Vladimirskaja afgebeeld. Die icoon behoort tot het type van de Eleousa-iconen. Ze zijn te herkennen aan de innige wijze waarop Christus zijn gezicht tegen de wang van zijn moeder aanvlijt. Eleousa betekent dan ook ‘liefdevolle omhelzing’ in het Grieks. Op de mantel van Maria zijn drie sterren te zien. In dit geval gaat er één ster schuil achter Christus. De drie sterren symboliseren het dogma dat Maria maagd bleef vóór, tijdens en na de geboorte van Christus. De volwassen Christus wordt traditiegetrouw afgebeeld met lange, golvende lokken en een compacte baard in twee punten. Op zijn gezicht zijn geen emoties te zien. Hij straalt een rustige, maar tevens statige ernst uit.

Schilderkunst - Miniatuurkunst

Ook de miniatuurkunst van de middeleeuwen maakte
gebruik van tempera. Zo werden met deze techniek o.a. voor
de getijdenboeken prachtige verluchte letters geschreven,
miniaturen geschilderd en hele bladzijden van randmotieven
voorzien. Getijdenboeken zijn handschriften met gebeden,
die op bepaalde tijden van de dag en het jaar moeten worden
opgezegd.

Schilderkunst - Miniatuurkunst

Dat een vaardig en goed gebruik van de technieken belangrijk is, ondervond ook de grote Leonardo da Vinci (1452-1519). In opdracht van de hertog van Milaan schilderde hij tussen 1495 en 1498 het monumentale fresco Het Laatste Avondmaal voor de muur van de eetzaal van het net gerenoveerde dominicanerklooster Santa Maria delle Grazie in Milaan.
Vandaag mag het dan wel een van de bekendste schilderijen aller tijden zijn, op het moment van schildering werd het beschouwd als een mislukt experiment. De kunstenaar, die niet tevreden was met de beperkingen van de frescotechniek, had geëxperimenteerd met tempera op een droge pleisterlaag. Hij werkte met andere woorden al secco en niet al fresco. Enkele
jaren na de voltooiing raakte de muurschildering in verval. Er zijn sindsdien meerdere restauratiepogingen ondernomen, al kon het werk nooit in zijn oorspronkelijke glorie hersteld worden. Ondanks de slechte staat van het werk, wordt het gezien als het grote meesterwerk van de kunstenaar.

Schilderkunst - Olieverf

Sandro Botticelli was de laatste grote schilder die volledig met tempera schilderde. Steeds meer Italiaanse schilders begonnen te experimenteren met pigment en (lijn)olie. In de Nederlanden werd de schildertechniek met olieverf al geperfectioneerd door Jan Van Eyck (1390-1441). Hij bracht in zijn werk verschillende (dunne, doorschijnende) lagen aan, waardoor die meer diepte en realisme kregen. Het gebruik van olieverf leverde duidelijk een aantal grote voordelen op en werd dan ook snel overgenomen door andere Vlaamse Primitieven, zoals Rogier van der Weyden (ca. 1400-1464) en Hans Memling (ca. 1433-1494).

Schilderkunst - Olieverf

Schilderkunst - Olieverf

Bekijk de twee werken van Jan Van Eyck. Vergelijk ze met de werken bij de fresco- en temperatechniek. Beschrijf de verschillen per kenmerk.

Kleur

Details

Kleurovergang

Schilderkunst - Olieverf

Olieverf droogt langzaam, zodat er lang aanpassingen in de voorstelling kunnen worden aangebracht. Een dergelijke wijziging tijdens het schilderen van het originele werk is een pentimento. Pentimenti zijn in het afgewerkte schilderij vaak onzichtbaar voor het blote oog, maar kunnen aan het licht komen door onderzoek met röntgenstraling of door vergelijking van het schilderij met de originele ondertekening. Die kan soms zichtbaar worden gemaakt dankzij onderzoek met infraroodlicht.