S14 - Spreekwoorden, zegswijzen en gezegden

• Nederlands
• Middelbare school
• mavo, havo, vwo
• Leerjaar 1-3

'Nederlandse Spreekwoorden'

Pieter Bruegel de Oude was een schilder uit de 16de eeuw. Hij staat bekend om zijn schilderijen van boerentaferelen. Ze noemen hem daarom ook wel eens 'Boeren-Bruegel'. Op één van zijn schilderijen kan je meer dan 125 Nederlandse uitdrukkingen vinden. 

S14 - Spreekwoorden, zegswijzen en gezegden

Waarom moet ik dit kennen/kunnen?

Spreekwoorden, zegswijzen en gezegden dragen bij tot een gevarieerde woordenschat.

Ze hebben ook een emotionele waarde. Zo kan je met metaforen werken waarmee je een bepaalde associatie kunt oproepen.

Bovendien zijn levenswijsheden (ervaringen en observaties) op deze manier samengevat in kant-en-klare zinswendingen.

Doelen

1. Je kent het verschil tussen een spreekwoord, gezegde en uitdrukking.
2. Je kent de betekenis van enkele spreekwoorden, gezegden en uitdrukkingen.
3. Je kent het verschil tussen een spreekwoord, een gezegde en een zegswijze.
4. Je kent de betekenis van de verschillende uitdrukkingen die in dit leertraject aan bod komen.
5. Je kunt de verschillende uitdrukkingen aanvullen, verklaren en zelf correct gebruiken in een nieuwe context.

Uitdrukkingen

De term 'uitdrukking' is het meest algemeen. 

Het is een overkoepelend begrip voor alle vaste verbindingen met een figuurlijke betekenis. 

Is de volgende uitspraak letterlijk of figuurlijk?

"Je moet dat nu eens goed in je oren knopen, dat je op tijd moet komen."

1. letterlijk
2. figuurlijk

Is de volgende uitspraak letterlijk of figuurlijk?

"Dat nieuws ging als een lopend vuurtje rond!"

1. letterlijk
2. figuurlijk

Is de volgende uitspraak letterlijk of figuurlijk?

"Mijn broer krijgt de baard in de keel."

1. letterlijk
2. figuurlijk

Is de volgende uitspraak letterlijk of figuurlijk?

"Helaas was er geen kat op de receptie."

1. letterlijk
2. figuurlijk

Letterlijk en figuurlijk taalgebruik

Letterlijk taalgebruik =  taalgebruik waarbij je precies bedoelt wat er staat

Figuurlijk taalgebruik = taalgebruik waarbij je niet precies bedoelt wat er staat

Uitdrukkingen

Een uitdrukking is een vaste verbinding van woorden met een figuurlijke betekenis.

Er zijn drie verschillende soorten van uitdrukkingen:

- spreekwoorden

- zegswijzen

- gezegden

Welke van de volgende antwoorden is een spreekwoord?

1. Spreken is zilver, zwijgen is goud.
2. Een waarheid als een koe
3. Door de vingers zien

Welke omschrijving past dan bij een spreekwoord?

1. Dit is een onveranderlijke zin met een levenswijsheid in.
2. Dit is een groep woorden die in een vaste volgorde bij elkaar staan.
3. Je kan de woordvolgorde en het werkwoord aanpassen om in de zin te passen.

Spreekwoorden

Een spreekwoord is een zin die begint met een hoofdletter en eindigt met een leesteken. De vorm verandert nooit.

Voorbeeld:

De appel valt niet ver van de boom.

Wat is de betekenis van de onderstaande spreekwoorden?

Blaffende honden bijten niet.

Wie bij de hond slaapt, krijgt zijn vlooien.

Rome is niet op één dag gebouwd.

Als er één schaap over de dam is, volgen er meer.

Zij die het hardst roepen, zijn het minst gevaarlijk.

Als je vaak met iemand omgaat, neem je zijn slechte eigenschappen over.

Leer geduld hebben, overhaast niets.

Als één persoon iets nieuws probeert, durven de anderen het ook wel.

Welke van de volgende antwoorden is een zegswijze?

1. Rome is niet op één dag gebouwd.
2. Als een lopend vuurtje
3. Door de mand vallen

Welke omschrijving past dan bij een zegswijze?

1. Dit is een onveranderlijke zin met een levenswijsheid in.
2. Dit is een groep woorden die in een vaste volgorde bij elkaar staan.
3. Je kan de woordvolgorde en het werkwoord aanpassen om in de zin te passen.

Zegswijzen

Een zegswijze kan deel uitmaken van een zin. Je kan een zegswijze ook in zinsvorm zetten. Hij bevat een werkwoord en het persoonlijk voornaamwoord (o), het werkwoord (pv) en de bezittelijke voornaamwoorden zijn aanpasbaar.

Voorbeeld: 'haar op de tanden hebben' of in aangepaste vorm: Zij had haar op haar tanden. Ik heb geen haar op mijn tanden.

Wat is de betekenis van de onderstaande zegswijzen?

Tegen de muur lopen

Door de vingers zien

Achter het net vissen

Een stok in het wiel steken

De kat de bel aanbinden

Het onmogelijke proberen

Een kans mislopen

Iets tegenwerken

Als eerste aan iets beginnen

Iets oogluikend toestaan

Welke van de volgende antwoorden is een gezegde?

1. Daar lusten de honden geen brood van.
2. Zo mak als een lammetje
3. Tegen de muur lopen

Welke omschrijving past dan bij een gezegde?

1. Dit is een onveranderlijke zin met een levenswijsheid in.
2. Dit is een groep woorden die in een vaste volgorde bij elkaar staan.
3. Je kan de woordvolgorde en het werkwoord aanpassen om in de zin te passen.

Gezegden

Een gezegde is onveranderlijk en bestaat dus uit een vaste uitdrukking. Het bevat geen werkwoord en is dus geen echte zin. Een gezegde heeft een figuurlijke betekenis.

Voorbeelden:

- oost west, thuis best

- in hart en nieren

- met hart en ziel

Wat is de betekenis van de onderstaande gezegden?

Boter bij de vis

Een waarheid als een koe

Zo mak als een lammetje

Een pilarenbijter

Als een lopend vuurtje

Een schijnheilig persoon

Betalen bij levering

Iets dat overduidelijk waar is

Zich snel verspreidend

Heel gedwee, meegaand