5.1 De Renaissance

• Geschiedenis
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4

Tijdvak 5. TIJD VAN ONTDEKKERS EN HERVORMERS 1500-1600

• HET BEELDMERK VAN DIT TIJDVAK:
  
• Op de achtergrond zie je een tekening van Leonardo da Vinci van de ideale verhoudingen van het menselijk lichaam, als symbool van de Renaissance in de kunst en de ontdekkingen in de wetenschap. Op de voorgrond zie je een model van de Santa Maria, het schip waarmee Columbus naar de Nieuwe Wereld voer. Dit staat voor de ontdekkingsreizen.

Hoe moeten we het verschijnsel Renaissance duiden?

• Citaat van kunsthistoricus Vasari rond 1550: 'Maar de meester, die van alle doden en levenden de zegepalm wegdraagt, die allen overtreft en overschaduwt, is de goddelijke Michelangelo Buonarotti, die niet slechts een der kunsten, maar in alle drie tegelijk domineert'
  
• Rond 1550: Vasari vatte de nieuwe kunstbeweging samen in het begrip Renaissance (wedergeboorte)
  
• Sinds 1860 kent het verschijnsel Renaissance een bredere betekenis: Bloei van kunst, literatuur en wetenschap als nieuwe levensbeschouwing onder de stedelijke burgerij tussen 1300 en 1600.
  
• 19e eeuw: Binnen het gebied van de letteren gebruiken we sinds de 19e eeuw de term: humanisme.
  

Een nieuwe kunststijl

• Een zoektocht naar de verborgen schoonheid van de schepping leidde tot een nieuwe kunsstijl: streven naar goddelijke perfectie!
  
• Een goddelijke schepper kan schoonheid creëren en onze door God onvoltooide schepping verbeteren!
  
• Toepassen van perspectief, licht, schaduw, anatomie, emotie- en natuurgetrouwe kleuren
• Kunstenaars werden bekend/beroemd!

Homo universalis (universeel mens)

• Ideaal mens: kunstenaars als Michelangelo, Leonarda da Vinci en Rafael, blonken vaak uit in meerdere disciplines: beeldhouwkunst, schilderkunst, architectuur etc. 
• Hiernaast de Sint Pieter met de door Michelangelo ontworpen Koepel.
• Ook Leonardo da Vinci was representatief voor de Renaissance vanwege de vele disciplines waarin hij uitblonk!

KA: Het mens –en wereldbeeld van de renaissance / hernieuwde oriëntatie op de klassieke oudheid. 

• 15e eeuw: begin Renaissance in N-Italië (rijkdom zorgde voor een hoogontwikkelde burgerlijke cultuur). Wedergeboorte van de oudheid zorgde voor een nieuw levensgevoel, mensbeeld en wereldbeeld:
• Nieuw levensmotto: Carpe Diem (pluk de dag) in plaats van Memento Mori (gedenk te sterven = tijdelijkheid aardse bestaan benadrukken).
• Werken uit de oudheid pasten bij hun nieuwe visie. 

 

De invloed van het humanisme op de Renaissance:

• Vertalen van klassieke teksten los van christelijke invloeden (meer kritisch kijken naar middeleeuwse ‘vertalingen’).
  
• Gevluchte geleerden uit Constantinopel (na Turkse verovering van 1453) namen oorspronkelijke manuscripten uit de oudheid mee. 
• Lezen van klassieke teksten: verschuiving van geleerden naar opleidingen hoge burgerij (nieuw opvoedingsideaal). Waarbij Latijn plaats maakte voor de eigen landstaal 

Opdracht

• Piazza della Signoria – Florence 7 februari 1497: 'Vreugdevuur der ijdelheden' - Priester Savonarola

1. Waarom kan de uitkomst van deze gebeurtenis uiteindelijk als triomf worden gezien van de Renaissance?
2. Hoe kan dit gezien worden als een strijd tussen moderniteit en fundamentalisme/religieus fanatisme?
3. Is bovenstaande vraag nog steeds actueel?

Antwoord

1. In 1497 werden allerlei spullen die als ondermijnend voor de moraal werden beschouwd en door kinderen uit de huizen van rijkelui waren gehaald (zoals boeken van humanisten, parfums, spiegels, speelkaarten, schaakstukken, schilderijen van Michelangelo) verbrand op dit plein en om het vuur gedanst door de Florentijnen. De dominicaanse priester Savonarola had hiertoe opdracht gegeven. De stad moest van alle vunzigheid worden ontdaan. Een campagne tegen het humanisme. Het volk kreeg echter genoeg van hem en kwam in opstand. Drie maanden later gingen de kroegen weer open en werd weer gegokt en gedanst op straat. De paus zag nu kans om zich van hem te ontdoen en deed de priester in de ban. Uiteindelijk werd hij veroordeeld na marteling tot hoogverraad en ketterij. Hij onderging hetzelfde lot als zijn slachtoffers en werd publiekelijk verbrand op het plein. Urenlang duurde het verbranden omdat men bang was de as als reliek zou worden meegenomen. Telkens werd de as vermengd met de as van brandhout dat erbij werd gelegd.

2.  Savonarola zag een gevaar in de veranderende mentaliteit onder de burgers. Dit zou kunnen betekenen dat het geloof minder serieus zou worden genomen en de kerk/geestelijken hun machtspositie zouden verliezen. Hiertegen moest worden opgetreden. Savonarola belichaamt de Middeleeuwse mentaliteit van sober leven waar geen plaats is voor de plezierige kanten van het leven.

3. Ja bijvoorbeeld de strijd tegen IS. Dit kalifaat propageert ook een eigen interpretatie van het geschreven woord, waarbij westerse, moderne moraal bestreden moet worden.

Kunst en humanisme

Klassieke kunst

• Architecten en kunstenaars bestudeerden ook het werk van de Grieken en Romeinen (zo echt mogelijk de werkelijkheid uitbeelden door anatomie en natuur te bestuderen).
  
• Een vrije ontwerp- en onderwerpkeuze van kunstenaars (mens centraal, emotie, getrouwe weergave, omgeving etc.) 
• De kerk bleef wel een belangrijke opdrachtgever en de Bijbel een grote inspiratiebron!
• Anonimiteit van de middeleeuwse schilder maakt plaats voor de zelfbewuste kunstenaar (signeren van werken). 

Humanisme: De mens in het middelpunt

• Het humanisme breekt met een van de belangrijkste christelijke dogma’s, namelijk dat de mens de erfzonde met zich meedraagt en moet strijden tegen het ingeboren kwaad. Humanisten gaan ervan uit dat de mens in wezen goed is, vrij en verstandig. Het uitverkoren wezen om Gods schepping te vervolmaken. 

Voorbeeld van humanistische kenmerken....

Italiaanse humanist Mirandola in zijn hoofdwerk Heptaplus (over de bijbelse schepping):

'De Opper-Architect heeft de mens, een schepsel met een onduidelijke aard, uitgekozen en toen Hij hem in het middelpunt plaatste, heeft Hij zich tot hem gewend met deze woorden: “Wij hebben je Adam, noch een exacte plaats, noch een voor jou geëigende vorm, noch een bijzondere functie gegeven, opdat je volgens jouw behoeften en inzichten zelf de vorm en de functies zult kunnen kiezen die jij verlangt……

….Je hebt dankzij het inzicht van je ziel het vermogen tot een wedergeboorte in de allerhoogste vormen – de goddelijke.'

Denken over politiek

• In de Middeleeuwen: de vorst had het recht om over onderdanen te heersen (Goddelijk plan/wil van God)
• Uit de Oudheid: machthebbers handelen in het belang van de gemeenschap!
• Machiavelli (Florentijnse filosoof): welzijn van de staat is belangrijker dan welzijn van het individu. Een machthebber moet zorgen voor stabiliteit (later gelezen als machtspolitiek geduid als machiavellisme = doel heiligt de middelen)

Gevolgen.....

• Door de veranderende mentaliteit is men zoekende en wil men grenzen verleggen (ook letterlijk via ontdekkingsreizen) 
• Behoefte naar meer wetenschappelijke kennis over natuur en mens gaat leiden tot nieuwe manieren van onderzoek
• Onvrede onder gelovigen over de katholieke kerk zorgt ervoor dat geleerden religieuze bronteksten bestuderen (brug naar de Reformatie die zou leiden tot een breuk in het christendom par. 5.3)