V4 - T3: BS4 Geslachtschromosomen

• Biologie
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4

basisstof 4: geslachtschromosomen

H4

Thema 3

Genetica

Leerdoelen

Je kent het onderscheid tussen autosomen en geslachtschromosomen

Je kunt uitleggen hoe geslachtschromosomen het geslacht bepalen

Je kunt de overervingswetten toepassen op X-chromosomale overervingen

Geslachtschromosomen

Thomas Morgan

roodogig vrouwtje x witogig mannetje

--> F1?

--> F2?

Geslachtschromosomen

- Chromosomenpaar 1-22 = autosomen

- Chromosomenpaar 23 = geslachts-  chromosomen

Karyotype notatie:

(46,XX) vrouw  

(46,XY) man

Op de x chromosomen ligt andere informatie dan op de y chromosomen, daarom is er een andere manier van overerving

Eicel van een vrouw bevat altijd een X-chromosoom, een zaadcel van een man bevat een X of een Y chromosoom

--> geslachtschromosoom in de zaadcel is bepalend voor het geslacht 

#genen op X chromosoom > # genen op -chromosoom

Enkele ziekten en afwijkingen die gelinkt zijn aan het X-chromosoom:

- kleurenblindheid

- hemofilie

- spierdystrofie van Duchenne

- deficiëntie

Belangrijk gen op het Y-chromosoom

SRY-gen (sex determing region on Y): regel gen dat andere genen reguleert.

Indien SRY-gen aanwezig --> man, geen SRY --> vrouw

X-chromosomale overerving

- Bepaalde eigenschappen liggen in genen op de geslachtschromosomen 

- X-chromosomale genen: genen die alleen op het X-chromosoom voorkomen 

--> chromosomaal gebonden aandoeningen zijn meestal recessief

      --> Dominant: X^A

      --> Recessief X^a               

Vrouw: X^AX^a = heterozygoot (draagster)

        of X^AX^A/X^aX^{a =} homozygoot

Man: X^A Y of X^aY  (homo/heterozygoot is niet relevant)

Eicel van een vrouw bevat altijd een X-chromosoom, een zaadcel van een man bevat een X of een Y chromosoom

--> geslachtschromosoom in de zaadcel is bepalend voor het geslacht 

Omdat er nu verschil zal zijn tussen het AANTAL allelen bij mannen en vrouwen wordt bij X-chromosomale kruisingen een andere notatiewijze gebruikt.

XX voor vrouwen

XY voor mannen

Bij het X-chromosoom wordt vervolgens de allelen in superscript genoteerd. 

Noteer weldegelijk de X en OOK de Y

Dit kan van belang zijn bij het beantwoorden van vraagstukken.

JUIST omdat er verschillen in aantallen/verhoudingen kunnen zijn tussen de geslachten. 

Herkennen van geslachtsgebondenheid (X-chromosoom)

Mannen hebben maar 1 allel

bij ZONEN komt allel ALTIJD bij moeder vandaan

een allel dat VADERS hebben, hebben zijn DOCHTERS ook altijd.

Als de eigenschap recessief is, geldt het volgende:

- ZIEKE DOCHTER = ZIEKE VADER

- ZIEKE MOEDER = ZIEKE ZOONS

Indien de eigenschap recessief overerft, hebben mannen een grotere kans op de eigenschap/afwijking/ziekte te hebben

Indien de eigenschap dominant overerft, dan hebben vrouwen een grotere kans op de eigenschap/afwijking/ziektet

https://www.erfelijkheid.nl/erfelijk/x-gebonden-dominante-overerving

Aandachtspunten X-chromosomale overerving

• Vrouwen hebben 2 X-chromosomen dus 2 allelen
• Mannen hebben 1 X-chromosoom dus 1 allel
• Er is waarschijnlijk een verschil in aantallen  en/of verhoudingen tussen vrouwen en mannen
• LEES daarom goed wat er van je gevraagd wordt
• NOTEER ALTIJD de X en de Y en niet alleen de allelen
• Indien de eigenschap recessief overerft, hebben mannen een grotere kans op de eigenschap/afwijking/ziekte te hebben
• Indien de eigenschap dominant overerft, dan hebben vrouwen een grotere kans op de eigenschap/afwijking/ziekte

Extra uitleg bij uitwerken van X-chromomale kruisingen (optioneel)

https:

Kleurenblindheid

Rood-groen kleurenblindheid =                                X-chromosomaal recessief gen 

--> gen aanwezig: man = altijd kleurenblind 

--> gen aanwezig: vrouw = enkel indien homozygoot recessief 

Eicel van een vrouw bevat altijd een X-chromosoom, een zaadcel van een man bevat een X of een Y chromosoom

--> geslachtschromosoom in de zaadcel is bepalend voor het geslacht 

Werk uit op papier en upload je uitwerkingen:

Een heterozygote, kleurenziende vrouw heeft kinderen samen met een kleurenblinde man. Deze vorm van kleurenblindheid is geslachtsgebonden en erft recessief over. Upload het kruisingsschema van deze kruising.

Bestudeer je kruisingsschema en beantwoord de volgende vraag:

Hoe groot is de kans dat een kind kleurenblind is?

1. 0%
2. 25%
3. 50%
4. 100%

Bestudeer je kruisingsschema en beantwoord de volgende vraag:

Hoe groot is de kans dat een dochter kleurenblind is?

1. 0%
2. 25%
3. 50%
4. 100%

Bestudeer je kruisingsschema en beantwoord de volgende vraag:

Hoe groot is de kans dat een zoon kleurenblind is?

1. 0%
2. 25%
3. 50%
4. 100%

Kleurenblindheid

Eicel van een vrouw bevat altijd een X-chromosoom, een zaadcel van een man bevat een X of een Y chromosoom

--> geslachtschromosoom in de zaadcel is bepalend voor het geslacht 

De genen voor de eiwitten in de kegeltjes op het netvlies die het de mens mogelijk maken om onderscheid te maken tussen rood en groen liggen op het X-chromosoom.

Hoeveel allelen van dit gen heeft een vrouw? Noteer alleen een cijfer.

De genen voor de eiwitten in de kegeltjes op het netvlies die het de mens mogelijk maken om onderscheid te maken tussen rood en groen liggen op het X-chromosoom.

Hoeveel allelen van dit gen heeft een man? Noteer alleen een cijfer.

Hemofilie (bloederziekte)

- X-chromosomale recessieve aandoening 

- bloed kan niet goed stollen 

- bijna uitsluitend bij mannen

Eicel van een vrouw bevat altijd een X-chromosoom, een zaadcel van een man bevat een X of een Y chromosoom

--> geslachtschromosoom in de zaadcel is bepalend voor het geslacht 

https://biologielessen.nl/index.php/dna-5/710-geslachtsgebonden-eigenschappen

Eicel van een vrouw bevat altijd een X-chromosoom, een zaadcel van een man bevat een X of een Y chromosoom

--> geslachtschromosoom in de zaadcel is bepalend voor het geslacht 

Een X is genoeg - schildpadkat

Gen voor vachtkleur is X-chromosoom gebonden --> tweekleurige kat is dus altijd een vrouwtje!

Vrouwen hebben 2 x-chromosomen --> 1 wordt 'uitgeschakeld' en dus inactief

Eicel van een vrouw bevat altijd een X-chromosoom, een zaadcel van een man bevat een X of een Y chromosoom

--> geslachtschromosoom in de zaadcel is bepalend voor het geslacht 

Schildpadkat

Eicel van een vrouw bevat altijd een X-chromosoom, een zaadcel van een man bevat een X of een Y chromosoom

--> geslachtschromosoom in de zaadcel is bepalend voor het geslacht 

Upload je uitwerkingen
Hieronder staat een stamboom. De personen die met grijs aangegeven zijn, hebben een
ziekte. De rode personen zijn gezond. De ziekte wordt veroorzaakt door één gen dat X-chromosomaal is. Vrouw 7 is in verwachting van kind 11. De baby blijkt een meisje te zijn. Hoe groot is de kans dat meisje 11 de ziekte heeft?

Bij Drosophila (fruitvliegjes) komt onder andere het allel ‘vleugels zonder dwarsaders’ voor. Dit allel is X-chromosomaal en recessief. Een vrouwtje met vleugels zonder dwarsaders wordt gekruist met
een mannetje met normale vleugels. De F1-individuen die hieruit ontstaan, worden onderling
gekruist en er ontstaan een F2.
Hoeveel % van de vrouwtjes uit de F2 heeft vleugels zonder dwarsaders?

Leerdoelen

Je kent het onderscheid tussen autosomen en geslachtschromosomen

Je kunt uitleggen hoe geslachtschromosomen het geslacht bepalen

Je kunt de overervingswetten toepassen op X-chromosomale overervingen

Huiswerk

Maak nu de volgende opgaven op BVJ online:

- Basisstof 4: 44 en 46 t/m 51