2.1 De verlichting (1650-1789)

• Geschiedenis
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 6

HC De verlichting 1650-1900

Begint op bladzijde 34 in je examenkatern  

2.1 De verlichting (1650-1789)
Examenkatern bladzijdes 36 t/m 41

  Renaissance

'Memento mori'

(gedenk te sterven)

wordt

'carpe diem'

(pluk de dag)

(pluk de dag)

Humanisten

Bijbel is niet meer enige bron van kennis. Ook oude Griekse en Latijnse bronnen als uitgangspunt voor kennis en wijsheid.

Humanist:

• leraar
  
•  klassiek geschoold in grammatica, welbespraaktheid, poëzie, geschiedenis en filosofie.

Plato wijst naar boven, Aristoteles strekt zijn arm voor zich uit, met zijn handpalm naar de aarde gericht. Plato symboliseert de speculatieve filosofie doordat hij naar boven wijst, naar het spirituele, het bovennatuurlijke. Aristoteles wijst juist naar de aarde, als bron voor alle wetenschappelijke kennis. 

Verlichte denkers willen een nieuwe samenleving

In de 17e eeuw kreeg men minder ontzag voor klassieke filosofen. Niet langer onfeilbare wijzen, maar voorlopers.

Huidige mens is ook in staat tot grootse dingen als men zelf onderzoek deed. 

Maar hoe? Er ontstaan twee  leidinggevende methoden

Het willen en kunnen overtreffen van de oudheid zagen we al terug bij de kunstenaars van de renaissance. Zij kopieerden niet allen de kunst uit de klassieke oudheid, zij overtroffen die.

Het rationalisme

René Descartes

Verhandelingen over de methode (1637)

Onderzoeksmethodiek gebaseerd op basis van twijfel aan alle kennis. Door het gebruik van het verstand komt men tot kennis.

'Twijfel is het begin van wijsheid.'

'Cogito ergo sum'

Het empirisme

John Locke

De mens is een ongeschreven blad. Aangeboren kennis bestaat niet. Nieuwe kennis ontstaat door observatie en ervaren en daar vervolgens op te reflecteren.

Niet de ratio is de bron van kennis, maar het experiment, de waarneming, de ervaring.

Verlichte denkers willen een nieuwe samenleving

Zowel het rationalisme als het empirisme hebben grote invloed op wetenschappers - en dus op de wetenschappelijke revolutie - in Europa. 

Door de boekdrukkunst konden ideeën snel worden verspreid.
Wetenschappers lazen elkaars publicaties, en meningen.
Ze reageerden op elkaar, verbeterden elkaar, ze vergaarden samen steeds meer kennis.

Hoewel ze het lang niet altijd met elkaar eens waren, nam het geloof dat de mens instaat was de wereld beter te maken toe.  

De Britse natuurkundige Isaac Newton was met zijn onderzoeksmethoden een pionier van de Verlichting.

Rationeel optimisme

Met zijn verstand kon de mens alle maatschappelijke, economische en politieke problemen oplossen!

Probleem: het verstand heeft zijn grenzen, het kan niet alles verklaren. Bovendien bepalen ook niet-rationele overwegingen het gedrag van mensen

Kant: we kunnen de werkelijkheid niet werkelijk kennen, omdat we die zelf in onze gedachten vormgeven op basis van de werkelijkheid die we waarnemen.

Verlichte denkers willen een nieuwe samenleving

De verlichters wensten naast het opdoen van zoveel mogelijk kennis ook een nieuwe maatschappij. Een maatschappij gebouwd op de wetenschappelijke ontdekkingen die werden gedaan.

Hoe deze maatschappij er dan precies moest uitzien? 

Het verlichtingsdenken bestond uit een veelheid theorieën over de staat, het geloof, onderwijs.

Wat hen verbond was het geloof in een betere en eerlijker wereld, en een afkeer van het absolutisme.

Denken over de samenleving - religie

Voltaire:

• Deïsme: God heeft enkel de wereld geschapen en bemoeit zich er vervolgens niet meer mee 
• Want wonderen zijn in strijd met de wetten van de natuur.

De wetenschappelijke revolutie,

Isaac Newton (1643-1727) zeer belangrijk:

• Onderzoeksmethode:
  
• waarnemingen > wiskundig beschrijven  oorzaken zoeken > experimenteren
• zwaartekracht: Natuurwetten
• heliocentrisch wereldbeeld - aarde draait
  om de zon 

Locke 

• Aangeboren rechten bestaan niet  
• Mens is van nature goed 
• Overheid moet de burgers beschermen en respecteren
• Rechtvaardig om tegen een onrechtvaardige overheid in opstand te komen
• Individuele vrijheid groot
• Zelf je verstand gebruiken
• Staatsmacht beperkt 

Rousseau

• Mens wordt vrij en onafhankelijk geboren  
• Mens wordt bedorven door verplichtingen vanuit de maatschappij en de wil om luxe
• Landen moeten worden bestuurd door de algemene wil van het volk - volkssoevereiniteit
• Het volk gaat vrijwillig een contract aan - individualiteit gaat op in de gemeenschap
• Gemeenschap als doel, niet het individu 

Denken over de samenleving - economie

Adam Smith:

•  Grondlegger  van het klassieke liberalisme.
• Het nastreven van het eigen individuele belang zal ook in het grootste maatschappelijk belang resulteren.
• Vrijemarkt economie: 'de onzichtbare hand' zorgt d.m.v. vraag en aanbod dat de economie goed functioneert.
  
  

Wat zou Adam Smith van het mercantilisme hebben gevonden?

Verspreiding van de idealen van de Verlichting:

• 'salons' en koffiehuizen
• 'Encyclopédie'
• Briefwisselingen en boeken 
• Natuurkundige genootschappen
• Tijdschriften, kranten
• Ontstaan publieke opinie

De reactie van vorsten

• Boeken met verlichte ideeën werden verboden
• De koning bepaalde wat er in de krant of boeken kwamen te staan 
  
• Verlichte denkers werden verbannen of opgesloten

Verlicht absolutisme

Verlicht absolutisme/despotisme:

I. Frederik de Grote van Pruisen

• - 'eerste dienaar van de staat'
• - Voltaire aan het hof 
• - afschaffen lijfstraffen
• - verbeteren onderwijs
• - introductie aardappel
• - droogleggen moerassen
• - godsdienstige verdraagzaamheid 
• wel bleef lijfeigenschap bestaan --> horigheid 

Catharina de Grote van Rusland

• Duitse prinses, gehuwd met Peter III (incapabel)
• Door een staatsgreep aan de macht 
• Begin Russische 'Gouden Eeuw':
• Tegen martelingen en doodstraf 
• Soort van Trias Politica ingevoerd - wetten beoordelen door een wetgevend lichaam 
• Onderwijs bevorderd --> jongens en meisjes gratis onderwijs
• Vaccinatie tegen pokken
• Toch: lijfeigenschap bleef en geen kritiek mogelijk

absolutisme	verlicht absolutisme
droit divin	geen droit divin
vorst dient alleen zichzelf, het volk telt niet	vorst dient het volk: nieuwe ideeën, vrijheid/gelijkheid
volk geen inspraak	volk geen inspraak
geen godsdienstvrijheid	wel godsdiensttolerantie
1 persoon, de vorst, beslist	ruimte voor overleg (min, ambten)
standensamenleving ancien régime	standensamenleving ancien régime