Herhaling hoofdstuk 11 Erfelijkheid

• Biologie
• Middelbare school
• vmbo g, t, mavo
• Leerjaar 4

Hoofdstuk 11: Erfelijkheid

Paragraaf 1: Eigenschappen en chromosomen

Leerdoelen

Aan het eind van deze les kan ik...

• Beschrijven wat erfelijke eigenschappen zijn, en hierbij fenotype en genotype onderscheiden;
• Beschrijven wat DNA is;
• Beschrijven wat chromosomen zijn en waar de eigenschappen liggen op chromosomen

1. 2x
2. 3x
3. 46x
4. 47x

1. Alleen het fenotype
2. Alleen het genotype
3. Zowel het fenotype als het genotype

Heeft een vlo hetzelfde fenotype als de pop waaruit hij is ontstaan? En hetzelfde genotype?

1. Alleen hetzelfde fenotype
2. Alleen hetzelfde genotype
3. Zelfde fenotype en zelfde genotype

Wat zijn erfelijke eigenschappen

• Eigenschappen die je van je ouders hebt gekregen zijn erfelijke eigenschappen, ook wel je genotype. Deze zijn niet altijd zichtbaar en kan je niet veranderen.
• Al je uiterlijke kenmerken samen noem je het fenotype. Het fenotype is afhankelijk van je genotype en van milieufactoren. 
• Je fenotype kan je veranderen.

Waar zit de informatie?

• In alle celkernen zitten chromosomen
• Chromosomen bestaan uit DNA en eiwit

Waar zit de informatie?

• In alle celkernen zitten chromosomen
• Chromosomen bestaan uit DNA en eiwit

Waar zit de informatie?

• In alle celkernen zitten chromosomen
• Chromosomen bestaan uit DNA en eiwit
• Op je chromosomen zitten genen
• Een gen is een stukje van een chromosoom met informatie voor één erfelijke eigenschap.

(Geslachts)chromosomen

• Chromosomen komen voor in paren (in lichaamscellen)
• Niet alle organismen hebben evenveel chromosomen. Sommige organismen hebben 8 chromosomen, andere 90.
• Geslachtschromosomen bepalen welk geslacht je hebt
• Vrouwen hebben 2 gelijke geslachtschromosomen: XX
• Mannen hebben verschillende geslachtschromosomen: XY

Hoofdstuk 11: Erfelijkheid

Paragraaf 2: Chromosomen doorgeven

Paragraaf 3: Je lijkt op

Leerdoelen

Aan het eind van deze les kan ik...

• Beschrijven hoe chromosomen worden doorgegeven;
• Het verloop van mitose beschrijven;
• Het verloop van meiose beschrijven;
• Beschrijven wat homozygoot, heterozygoot, recessief en dominant is;
• Beschrijven hoe je genotypen noteert

Bij welk type celdeling worden er lichaamscellen gemaakt?

1. Mitose
2. Meiose

Hoeveel chromosomen hebben de dochtercellen na de mitose (bij de mens)?

1. 23
2. 46

Bij welk type celdeling worden er geslachtscellen gemaakt?

1. Mitose
2. Meiose

Hoeveel chromosomen hebben de dochtercellen na de meiose (bij de mens)?

1. 23
2. 46

Waarom hebben dochtercellen na meiose maar de helft van de chromosomen?

1. Alleen eeneiig
2. Alleen twee-eiig
3. Zowel eeneiig als twee-eiig

Hoe geef je chromosomen door

• Bij bevruchting smelten de celkern van een eicel en de celkern van een zaadcel samen
• De erfelijke eigenschappen van de ouders worden gecombineerd
• Je krijgt van elk chromosomenpaar één chromosoom van je moeder, en één van je vader 

Mitose

• Bij mitose worden er lichaamscellen gevormd
• De dochtercellen hebben evenveel chromosomen als de moedercel

Mitose

• Bij mitose worden er lichaamscellen gevormd
• De dochtercellen hebben evenveel chromosomen als de moedercel

Meiose

• Bij meiose worden geslachtscellen gemaakt
• De dochtercellen bevatten de helft van de chromosomen van de moedercel

Meiose

• Bij meiose worden geslachtscellen gemaakt
• De dochtercellen evatten de helft van de chromosomen van de moedercel

Homozygoot/heterozygoot

• Alle erfelijke eigenschappen bij elkaar noem je het genotype.
• Op elk chromosoom ligt per erfelijke eigenschap één gen.
• Je hebt dus 2 genen per erfelijke eigenschap

Homozygoot/heterozygoot

• Alle erfelijke eigenschappen bij elkaar noem je het genotype.
• Op elk chromosoom ligt per erfelijke eigenschap één gen.
• Je hebt dus 2 genen per erfelijke eigenschap

Homozygoot/heterozygoot

• Alle erfelijke eigenschappen bij elkaar noem je het genotype.
• Op elk chromosoom ligt per erfelijke eigenschap één gen.
• Je hebt dus 2 genen per erfelijke eigenschap
• Zijn deze 2 hetzelfde? Homozygoot
• Zijn deze 2 verschillend? Heterozygoot

Homozygoot

Homozygoot

Homozygoot

Heterozygoot

Heterozygoot

Heterozygoot

Dominant/recessief

• De ouders van  Stefan (vorige opdracht) hebben 2 verschillende genen voor haarkleur: donker en rood.
• Hun haarkleur is donker
• Het gen voor donkere haarkleur overheerst over rood, en is dus dominant.
• Het gen voor rode haarkleur is dus recessief

Genotypen noteren

• Is het gen dominant? Dan krijg het een hoofdletter (A, B, D, E, F, G, H, K, M, N, P, Q, R, T, V, W, Z)
• Is het gen recessief? Dan krijgt het een kleine letter (a, b, d, e, f, g, k, m, n, p, q, r, t, v, w, z)
• Zorg ervoor dat de hoofd- en kleine letters makkelijk te onderscheiden zijn 

Dominant

Dominant

Dominant

Recessief

Recessief

Recessief

Heterozygoot

Homozygoot

Intermediair

• Soms is er geen sprake van dominant of recessief, maar zijn beide genen even sterk. 
• Als een individu heterozygoot is en een gemengd fenotype heeft, dan noem je dat intermediair.
• Dit wordt anders aangegeven: een hoofdletter voor de eigenschap en een kleine letter voor het fenotype

Hoofdstuk 11: Erfelijkheid

Paragraaf 4: Uiterlijk voorspellen

Belangrijkste begrippen

• Dominant (dit gen overheerst, als er 1 aanwezig is dan heb je dit fenotype. Aangegeven met hoofdletter)
• Recessief (dit gen overheerst niet, alleen bij homozygoot heb je dit fenotype. Aangegeven met kleine letter)
• Heterozygoot (2 verschillende genen, bijv. Aa)
• Homozygoot (2 dezelfde genen, bijv. AA of aa).

Hoofdstuk 11: Erfelijkheid

Paragraaf 5: Erfelijke aandoeningen

Leerdoelen

Aan het eind van deze les kan ik...

• Een stamboom maken
• Beschrijven hoe aangeboren aandoeningen ontstaan
• Beschrijven wanneer je naar een erfelijkheidsvoorlichter gaat

1. Peter is heterozygoot, het gen is dominant
2. Peter is heterozygoot, het gen is recessief
3. Peter is homozygoot, het gen is dominant
4. Peter is homozygoot, het gen is recessief

1. 25%
2. 50%
3. 75%
4. 100%

1. Het gen is dominant
2. Het gen is recessief
3. Dit is niet uit de gegevens op te maken

1. Beide planten zijn heterozygoot
2. Beide planten zijn homozygoot
3. De ene plant is heterozygoot, de andere homozygoot

1. Kruising 1 x 2
2. Kruising 3 x 4
3. Kruising 5 x 6

Belangrijkste begrippen

• Dominant (dit gen overheerst, als er 1 aanwezig is dan heb je dit fenotype. Aangegeven met hoofdletter)
• Recessief (dit gen overheerst niet, alleen bij homozygoot heb je dit fenotype. Aangegeven met kleine letter)
• Heterozygoot (2 verschillende genen, bijv. Aa)
• Homozygoot (2 dezelfde genen, bijv. AA of aa).

Hoe maak je een stamboom?

• In een stamboom kan je de relaties in een familie zien
• Bij erfelijkheidsonderzoek wordt er ook gebruik gemaakt van stambomen
• In een stamboom staan familieleden en hun fenotype voor een bepaalde eigenschap 

Waarom staan in een stamboom de fenotypen en niet de genotypen?

Stambomen

• Rondje = vrouw
• Vierkant = man 
• In de legenda wordt aangegeven welke eigenschappen er zijn

Hoe ontstaan aangeboren aandoeningen?

Soms hebben kinderen bij hun geboorte al een aandoening, dit is een aangeboren aandoening. Dit ontstaat door:

• Een fout in een gen (erfelijke aandoening)
• Een fout bij de vorming van geslachtscellen
• Schadelijke stoffen of ziekteverwekkers

Hoe ontstaan aangeboren aandoeningen?

Soms hebben kinderen bij hun geboorte al een aandoening, dit is een aangeboren aandoening. Dit ontstaat door:

• Een fout in een gen (erfelijke aandoening)
• Een fout bij de vorming van geslachtscellen
• Schadelijke stoffen of ziekteverwekkers

Deze laatste 2 zijn niet erfelijk

Erfelijke aandoening

Een erfelijke aandoening is een 'fout' in een gen.

• Je kan dit van je ouders krijgen
• Of het ontstaat door een mutatie (een verandering van het DNA)

Erfelijkheidsvoorlichting

Als je weet dat er een erfelijke aandoening in de familie voorkomt.

• Als er een aandoening voorkomt in de familie, maar je hebt deze zelf niet, dan kan je drager zijn. Je bent dan heterozygoot.
• Dit geldt alleen voor recessief overervende aandoeningen.