Les 3 Opkomst steden en handel

• Mens & Maatschappij
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 1

In 2026 aanpassen. Uitleg was te lang voor de leerlingen

Welkom in de Middeleeuwen!

Les 3

Log in op Lessonup

Onderdeel	Tijd
Terugblik Quiz	10 minuten
schooltv aflevering	15 minuten
Zoekplaatje	5 minuten
Uitleg: Handel en opkomst steden	+/-20 minuten
Werken aan weektaak 3 steden en handel	Overige tijd

Terugblik

Wat is een goed voorbeeld
van een leenstelsel?

1. De koning bestuurt zijn land helemaal in zijn eentje.
2. De koning heeft ministers die hem advies geven over het bestuur van zijn land.
3. De koning heeft niets te zeggen over het bestuur van zijn land.
4. De koning heeft zijn land in twintig stukken verdeeld. Ieder stuk wordt bestuurd door een vriend van hem.

Op deze afbeelding uit de dertiende eeuw
belooft een leenman trouw aan Karel de Grote.

Is deze uitspraak goed of fout?
Karel de Grote wordt nu de leenheer van de leenman

1. Goed
2. Fout

Welke plicht heeft een leenman?

1. Hij moet in zijn gebied doen waar hij zin in heeft.
2. Hij moet elke week pacht aan de vrije boeren vragen.
3. Hij moet trouw beloven aan zijn leenheer.
4. Hij moet delen van zijn gebied doorlenen aan onderleenmannen.

Sleep de teksten naar de juiste plek in de afbeelding

Ik ben van adel

Ik ben een geestelijke

Ik betaal pacht

Eerste stand

Tweede stand

Derde stand

Van wanneer tot wanneer duurde de middeleeuwen?

1. 500-1300
2. 800-1700
3. 500-1500
4. 500-1700

Welke zin is juist?

1. In een leengebied konden meerdere domeinen liggen.
2. In elk leengebied lag één domein.
3. In een domein konden meerdere leengebieden liggen.
4. In elk domein lag één leengebied.

➤Bij wie hoort de volgende plicht?

Trouw beloven aan de vorst.

1. leenman
2. horige
3. Leenheer
4. Vrije boer

Vroege middeleeuwen

Late middeleeuwen

Een donjon, of mottekasteel, was een versterkte wachttoren. Hier woonde de heer als er gevaar was.

Het gebied buiten het domein bestond uit de grond van de vrije boeren en de woeste gronden, onontgonnen gebied en bossen.

De vrije boeren moesten tijdens een oorlog wél meevechten met de heer. De wapenuitrusting moesten ze zelf betalen.

De akkers van de heer werden bewerkt door horigen. Er waren akkers waarbij de volledige opbrengst naar de heer ging, en er waren akkers waarbij een deel van de opbrengst voor de horige boeren was. Overigens moesten ze hun pacht ook weer van deze opbrengst betalen.

Het vroonhof was de boerderij (hoeve) van de heer. Hier woonde de heer als er geen gevaar was. De opbrengsten van zijn akkers werd in schuren opgeslagen. In woningen naast een vroonhof woonden de horige boeren in geval van gevaar, zoals oorlog.

Bij het vroonhof waren stallen voor de dieren en boomgaarden.

Horigen woonden in vredestijd buiten het vroonhof

Met het hofstelsel bedoelen we het hele systeem (stelsel) van heren en horigen, inclusief de pacht en de herendiensten.

Het leven op een domein

Opkomst middeleeuwse steden

Schooltv aflevering

• Hoe ontstonden steden?
• Hoe was het leven in de steden? 

https://schooltv.nl/video-item/histoclips-stad-in-de-middeleeuwen-1

Wat zie je als je een middeleeuwse stad zou binnen lopen?

Opdracht

Zoek zoveel mogelijk overeenkomsten/verschillen tussen deze middeleeuwse stad en steden vandaag de dag.

Zie je ook vervuiling op de afbeelding?

Wat zie je als je een middeleeuwse stad zou binnen lopen?

Wat zie je als je een middeleeuwse stad zou binnen lopen?

Het was er druk en krap: de meeste steden waren niet groter dan 5000 inwoners, maar omdat het er klein en smal was leek het veel drukker.

De markt

Deze geestelijken houden een processie: een tocht door de stad om hun geloof in God te laten zien. Soms werd dit gedaan om boete te doen.

De winkels waren meestal duidelijk te herkennen aan uithangborden, waarop symbolen van de ambachten stonden, zoals een vis of brood.

In principe mocht iedereen de stad binnen, zolang je maar geen (grote) wapens meenam. Messen moesten worden gemeten: was een mes te groot dan moest je hem bij de stadspoort achterlaten.

Inwoners van een stad noemen we tegenwoordig vaak burgers, maar in de Middeleeuwen werd meestal de term poorter gebruikt: iemand die binnen de poorten van een stad woont.

Een van de grootste gevaren van een middeleeuwse stad was brand. De meeste huizen waren van hout, en een klein vuurtje kon binnen enkele dagen de halve stad in as hebben gelegd. Ambachten waarbij veel vuur werd gebruikt, zoals bijvoorbeeld een smederij, bevonden zich daarom op speciale plekken in de stad.

Schapen, kippen, honden en varkens: er liepen in een stad vaak net zoveel dieren als mensen rond. 

Niet alle straten waren bestraat: na een regenbui was het een grote modderpoel, waarbij het (huis)vuil door de straten spoelde.

Riolering of een vuilnisdienst bestond nog niet. Mensen gooiden hun afval soms gewoon op straat of in de gracht. Het stonk er dus nogal, vooral ’s zomers. Die viezigheid was ook gevaarlijk. Het vuil trok ongedierte aan, zoals ratten. Hierdoor braken er ziekten uit.

Water (om te drinken en om schoon te worden) werd uit de gracht gehaald. Inderdaad: 500 meter verderop was er nog afval in gegooid...

De schandpaal was één van de straffen die je in de Middeleeuwen kon krijgen.

Er waren maar een paar gebouwen van steen in een middeleeuwse stad, zoals bijvoorbeeld de kerk of het stadhuis. Later komen er meer stenen gebouwen bij, zoals bijvoorbeeld de gildenhuizen.

Huizen in deze bouwstijl noem je vakwerkhuizen: de balken in de muren zorgen voor de stevigheid van het huis. De ruimte tussen de balken worden opgevuld met takken van bijvoorbeeld wilgen. Vervolgens worden ze geplamuurd met een mengsel van stro en leem.

In een stad was van alles te vinden: eten, drinken, handel en vermaak. Het was er vies, maar mensen kwamen er graag.

-Verschillen met steden vandaag de dag?

-Welke gevaren?

-Stelling: In de middeleeuwen was er minder milieuvervuiling

https://schooltv.nl/video-item/huizen-in-de-middeleeuwen-van-hout-naar-baksteen

Late Middeleeuwen

1000-1500

• Het is 'veiliger' en 'rustiger'
• Er komt meer handel
• Geld komt weer terug
• Bevolking groeit

• Er ontstaan steden

Dit is een plattegrond van Zwolle in de Middeleeuwen

Verbeteringen in de landbouw

Rond het jaar 1000

• Ijzeren ploeg
• Halsjuk
• Drieslagstelsel

Steeds meer handel

• Verbeteringen in de landbouw leveren meer oogst op
  
• Overschotten worden verkocht op markten 

Steden ontstaan

• Handelaren komen vaak op dezelfde plek
• Vaak op kruispunten van wegen en/of rivieren
• Langzaam ontstaan hieruit nederzettingen, die uitgroeien tot steden.

Ontstaan ambachten en gilden

• Niet iedereen hoeft meer boer te zijn: 
• Er ontstaan andere beroepen: ambachten
• Mensen met hetzelfde ambacht zitten in een gilde.
• Taak: de kwaliteit van de producten controleren en verkoopprijs vaststellen.

De meeste gilden hadden een prachtig gildehuis. Hier werden, behalve vergaderingen, ook feesten gehouden. Heel het leven draaide om het gilde.

Voorbeelden van ambachten in een middeleeuwse stad:

- smid

- bakker

- timmerman

- meubelmaker

- brouwer

- kleermaker

Van leerling 

tot meester

• Je mag alleen een eigen bedrijf hebben, als je lid van een gilde bent.
  

• Bij ziekte en overlijden kreeg het gezin hulp van het gilde.

Middeleeuwse ambachtslieden aan het werk.

Milieuproblemen in de middeleeuwen?

Vieze steden

• Dieren liepen rond op straat
• Mensen gooiden hun afval in de grachten

Hout als brandstof

• Energie (brandstof)
• Huizen en schepen
• Smeden van ijzer (houtskool)

• Rond 1500 was vrijwel al het bos gekapt in Nederland.

In 1870 nog maar 3% van NL bos

om houtskool te maken want houtskool was nodig om ijzererts te smelten 

Middeleeuwse ambachtslieden

• Zij hadden grondstoffen nodig. Die kwamen uit de bodem, het bos of van de landbouw. 

 

Pottenbakker

Meubelmaker

Bakker

Weektaak 3

• Je laat zien welke ontwikkelingen hebben bijgedragen aan de toename van handel 
• Je laat zien waar en hoe steden ontstonden
  
• Je laat zien wat ambacht is
  
• Je laat zien hoe het leven in een Middeleeuwse stad was
• Je laat zien wat gilden zijn en hoe deze werkten
  

6.1 uit het tekstboek