H2 en H3 Bouwkunst - cultuur van de kerk

• Kunst
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5

Cultuur van de Kerk

H2 en 3 Bouwkunst

Leerdoelen

1. Je kan de verschillende onderdelen van een Romaanse en Gotische kerk benoemen;

2. Je kan de kenmerken van de Romaanse bouwstijl beschrijven en herkennen in afbeeldingen;

3. Je kan de kenmerken van de Gotische bouwstijl beschrijven en herkennen in afbeeldingen;

4. Je kan uitleggen waar de skeletbouwconstructie van een Gotische kerk uit bestaat en hoe dit ervoor zorgde dat het goddelijk licht de kerk binnen kon komen;

5. Je kent de kloosterordes en kan beschrijven wat kenmerkend is voor elke kloosterorde: Benedictijner orde, Orde van Cluny, Cisterciënzers, Franciscanen;

6. Je kan uitleggen hoe de steden in de Middeleeuwen veranderden en waardoor dit kwam;

7. Je kan symboliek in de kathedralen herkennen en uitleggen.

Welke verschillen zie je?

Romaans

Gotiek

Romaans

1000-1250

• lage, massieve constructies
• dikke muren
• kleine ramen
• rondbogen
• weinig decoratie (sober)

Gotisch

1250-1500

• hogere en lichtere kerken
• skeletbouw, luchtbogen en steunberen
• grote ramen 
• spitsbogen
• veel decoratie (beeldhouwwerk, glas-in-lood)

Romaans

Gotiek

Test je kennis

1. Waar of niet waar. Romaanse kloosterorders worden met name op het platteland gesticht?

2. Hoe noem je het als je je aansluit bij een klooster (en monnik wordt)?

3. Wat betekend Ora et Labora

4. Zet de volgende kloosterorde op chronologische volgorde van ontstaan. Benedictijners, Franciscaners, Cistecienzers.

5. Teken een tongewelf en kruisgewelf in je schrift

6. Wat is een relikwie/ reliek? Waarom zijn deze belangrijk voor pelgrimskerken. 

Waar

Intreden

Bid en werk

Benedictijners - Cistecienzers - Franciscaners,

zie pagina 22 van je boek

Een object of een overblijfsel van het lichaam van een heilige. Met een reliek kon een kerk een pelgrim status krijgen omdat mensen dan naar deze kerk toe willen om te bidden. 

Kloosters 

• Vooral op platteland (rust, teruggetrokken)
• Zien eruit als vestiging naar vb Sankt Gallen
• Sacrale gebouwen op oosten gericht
• Wereldlijke gebouwen in het westen
• Bidden, werken en studeren
  
• Zelfvoorzienend
• Intredende monniken schenken bezit aan het klooster 

plattegrond kloostercomplex van Sankt Gallen

Kloosterordes 

Benedictus van Nursia (480-547)

Benedictijnen

nederigheid, soberheid en gehoorzaamheid

ora et labora; bid en werk

Dagelijks leven middeleeuwse monnik:

bidden, werken, studeren

Grootste en machtigste orde in Europa

Veel rijkdom

Benedictus van Nursia

Kloosterordes

Klooster van Cluny - 910

terug naar de oorspronkelijke regels van Benedictus

ook weer groot en machtig

Klooster van Cluny

Kloosterordes

Orde van de cisterciënzers

Afscheiding van Benedictijnen

Bernardus van Clairvaux (1090-1153)

Alleen vroomheid en soberheid brengt de monniken dichterbij God

Abdij van Fontenay

BENEDICTIJNERS

CISTERCIENZERS

Kerken

basisvorm = kruisvorm

afgeleid van oude Romeinse basilica

Onderdelen plattegrond

• middenschip
• zijbeuken
• dwarsschip (transept)
• apsis, altaar en koor
• kooromgang
• (straal) kapellen

Kerk plattegronden

Klassiek

Romaans

Gotisch

Spitsboog constructie

Voorbeeld

Basilica - boogbouw

Voorbeeld

Boogbouw constructie

Voorbeeld

Gewelven

Aanvankelijk platte, houten plafonds

Later (beter brandbestendig) stenen gewelven

• Rondboog
• Tongewelf
• Koepelgewelf
• Kruisgewelf

Oorsprong Romaans

• Romeinse basilica wordt aangepast.  Toevoeging dwarsschip: kruisvorm

• ‘Romaans’ komt van ‘Romeins’. Doet Romeins aan vanwege de rondbogen en dikke muren.

• Veel toegepast op kloosterkerken. Kloosterleven is in afzondering -> gesloten karakter van kloosterkerken.
  

Saint-Sernin, Toulouse, Frankrijk, ca. 1080-1120​

Basilica van Constantijn, Trier, Duitsland, 310

Romaans 

• Constructiebouw: gewicht van het dak wordt door dikke, massieve muren gedragen. 

Kenmerken:

• Dikke muren: massief en gesloten
• Kleine ramen: donker
• Rondbogen
• Tongewelf  >>>

• Horizontaal karakter

1000 - 1200 na Chr.

Pelgrimskerk

Trekken pelgrims met Relikwieen 

Grote kerken (veel mensen ontvangen)

Kooromgang (zodat de dienst niet verstoord werd) geeft toegang tot kapellen met relikwieen.

Bekendste pelgrimsroute naar Santiago de Compostela

De middeleeuwse stad

Gotische bouwkunst

Middeleeuwse stad:ommuurd 

slotgracht met loopbrug, 

zonsondergang; poorten worden gesloten

Veel houten huizen (brandbaar) alleen rijken wonen in stenen huizen ('steenrijk') aan het marktplein waar ook de grote kerk of kathedraal ligt. 

Mensen  met zelfde beroep wonen bij elkaar (zie je nu terug in straatnamen zoals bakkerssteeg)

Gezicht op Utrecht, Domkerk met toren

Nieuwe klasse door handel: kooplieden

Nieuwe gebouwen door handel: 

beurs lakenhal,  gildehuis

en christelijke naastenliefde: 

hospitalen en gasthuizen

Oorsprong Gotiek

• Door de welvaart en stabiliteit in de hoge middeleeuwen groeit de bevolking. Door erediensten geloof toegankelijker maken.

• Ook door pelgrimstochten zijn grotere (pelgrims)kerken nodig.

• Kerk is 'stukje hemel op aarde': torens reiken naar de hemel, het 'Goddelijk Licht' valt door glas-in-loodramen naar binnen.

Ontstaat in Noord-Frankrijk. 

Abt Suger: ‘We zochten naar architectuur van het licht die de beschouwer van het materiële naar het goddelijke moest verheffen’.

God = licht. Licht is de essentie van schoonheid. 

Gotiek

• Skeletbouwconstructie: skelet draagt het gewicht (niet de muren), gewicht wordt afgeleid door kruisribgewelf, pilaren, luchtbogen en steunberen (en pinakels).

Kenmerken:

• Dunnere muren: open en sierlijk
• Grote glas-in-loodramen, roosvensters
• Spitsbogen
• Kruisribgewelf>>>

• Verticaal karakter

1150 - 1500 na Chr.

Kathedralen

Nieuwe gedachte: licht staat symbool voor het goddelijke

Dus: hogere bouw, lichter, luchtiger.

Bouw duurde meestal erg lang. Waarom?

(soms ook niet: herbouw Chartres 1194-1220)

Bouwmeester had de leiding.

Bouwloods / bouwloge = gemeenschap van vaklieden

(timmerlui, beeld- en steenhouwers, metselaars).

skeletbouw (kruisribgewelven, pijlers, luchtbogen en steunberen)

kruisribgewelf (ontwikkeld vanuit kruisgraatgewelf - gewelfribben en gewelfvelden - vergelijk met koepeltentje) Het gewelfveld draagt alleen het eigen gewicht.

Lang?

Waarom duurde de bouw van een kathedraal zo lang?

• andere wensen opdrachtgever
• bisschop sterft
• minder enthousiasme
• meestal: oorlog, brand, geldgebrek
• tot ca. 13^e eeuw: geen bouwtekeningen!

Kathedralen

Nieuwe bouwelementen zorgen voor hoogte en meer licht (muren zijn niet dragend dat is het skelet) door grote glas in lood ramen.

• Skeletbouw
• Kruisribgewelf
• Spitsboog

Tongewelf                   Kruisgewelf             Kruisribgewelf

        (Rom.)                                                             (Got.)             

 Soorten gewelven

Glas in lood

                                   Roosvenster

Kathedralen

spitsboog

bogen minder druk te verwerken - hoger en spitser, kan meer 

verticale druk aan. Steunberen en luchtbogen om zijwaartse 

druk af te leiden.

Grote vensters om veel licht binnen te laten.

Vensters worden opgedeeld door maas- of traceerwerk.

Het traceerwerk wordt opgevuld met glas in lood.

Interieur

middenschip, zijbeuk, travee

Kathedraal van Wells (1175-1490)

Waar zit wat?   1. Narthex   2. Schip   3. Zijbeuk  4. Toren   5. Transept   6. Viering  

                              7. Absis   8. Straalkapel  9. Priesterkoor  10. Kooromgang

ROMAANS

GOTIEK

DUNNERE MUREN

DIKKE MUREN

SPITSBOGEN

RONDBOGEN

GROTE VENSTERS

KLEINE VENSTERS

KRUISRIBGEWELF

SKELETBOUW

TONGEWELF

HORIZONTAAL GEBOUWD

VERTICAAL GEBOUWD

STEUNBEREN

PINAKEL

LUCHTBOGEN

GESLOTEN, DONKER, MASSIEF

OPEN EN SIERLIJK

Gotiek in Frankrijk

                              St. Denis (12e eeuw)                                                                                       Kathedraal van Amiens (13e eeuw)

Koor is overgang naar Gotiek (Abt Suger/symboliek licht                              Een van de grootste gotische kathedralen in Frankrijk

Gotiek in Groot Brittannië

In Engeland krijgt gotiek een eigen gezicht, 

de kerkgevels zijn breder en daardoor maken 

ze een horizontale indruk.

De kruisribgewelven worden getransformeerd

tot ingewikkelde patronen: waaiergewelf 

en netgewelf

                                        

                                                      Kathedraal van Wells

Gotiek in Italië

Santa Groce, Florence (vanaf 1294)

Gotiek komt niet veel voor in Italië

• Eenvoudiger van vorm 

      (baseliekvorm blijft gehandhaafd)

• Houten, vlakke plafonds
• Geen torens
• Minder decoratie

Tekst

Gotiek in Spanje

Noord Spanje mooie gotische kerken

Vanuit Noord Europa overgebracht door pelgrims, 

op weg naar Santiago de Compostela.

                                            Zuid Spanje; Mudejarstijl

                                            gotische stijl met elementen uit de                     

                                            islamitische en Moorse kunst