Les 10 - Grammatica woordsoorten

• Nederlands
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 1

Grammatica woordsoorten

even ophalen...

Lesdoelen

Als het goed is, weet je aan het eind van de les: 

- welke woordsoorten we voor de toets moeten kennen; 

- hoe we de woordsoorten benoemen. 

Taalkundig ontleden

Bij het taalkundig ontleden (oftewel grammatica woordsoorten) benoemen we elk afzonderlijke woord van de zin. 

Tot nu toe hebben we een beperkt aantal woordsoorten behandeld. In veel zinnen zullen er nog woordsoorten zijn die we daarom nog niet kunnen benoemen. 

Het lidwoord

We kennen drie lidwoorden: de woorden de, het en een. 

De en het zijn bepaalde lidwoorden; een  is onbepaald. 

Een belangrijk kenmerk van een lidwoord is dat het voor een zelfstandig naamwoord staat. 

De woorden het en een kunnen ook tot andere woordsoorten behoren. 

Zelfstandig naamwoord

Zelfstandige naamwoorden geven mensen, dieren, dingen, bomen en planten aan. 

Voor zelfstandige naamwoorden kun je (meestal) een lidwoord zetten; ook kun je er meestal een meervoud of een verkleinwoord van maken. 

Een bijzondere vorm van het zelfstandig naamwoord is de eigennaam. 

Bijvoeglijk naamwoord

Een bijvoeglijk naamwoord vertelt iets over (een eigenschap van)  het zelfstandig naamwoord. 

Vaak kun je het bijvoeglijk naamwoord tussen het lidwoord en het zelfstandig naamwoord vinden. 

Het werkwoord

Werkwoorden zijn woorden die je kunt doen of die kunnen gebeuren. 

Bij het redekundig ontleden behoren werkwoorden tot het gezegde. 

Let op! Als er een lidwoord voor het hele werkwoord staat, is het vaak gebruikt als een zelfstandig naamwoord.

Soorten werkwoorden

We onderscheiden drie soorten werkwoorden: 

- hulpwerkwoord: als er meerdere werkwoorden in een zin staan, is er maar één het belangrijkst. De andere werkwoorden zijn hulpwerkwoorden; 

- koppelwerkwoord: als het belangrijkste werkwoord een vorm is van zijn, worden, schijnen, blijven, blijken, lijken, dunken, heten of voorkomen, dan is dit (meestal) een koppelwerkwoord

- zelfstandig werkwoord: als het belangrijkste werkwoord in de zin niet een vorm van één van de bovengenoemde werkwoorden is, noemen we het een zelfstandig werkwoord. 

Het persoonlijk voornaamwoord

Het persoonlijk voornaamwoord kun je in plaats van een naam van een persoon of een ding gebruiken. 

Het bezittelijk voornaamwoord

Het bezittelijk voornaamwoord geeft aan dat iets van iemand is en hoort bijna altijd bij een zelfstandig naamwoord. 

Dit is alleen niet het geval als het zelfstandig is gebruikt. 

Twijfel

Sommige voornaamwoorden kunnen zowel persoonlijk als bezittelijk zijn. Twijfel je? 

Maak er dan de mannelijke vorm van die in de zin past. 
Verandert het woord in hij of hem, dan is het persoonlijk; 

verandert het woord in zijn, dan is het bezittelijk. 

Aanwijzend voornaamwoord

Aanwijzende voornaamwoorden geven aan over welk exemplaar van iets je het hebt. (zie pagina 144) 

Aanwijzende voornaamwoorden staan vaak vóór een zelfstandig naamwoord, maar ze kunnen ook zelfstandig worden gebruikt. 

De meest voorkomende zijn die, dat, dit en deze. 

Betrekkelijk voornaamwoord

Betrekkelijke voornaamwoorden verwijzen terug naar iets wat eerder in de zin al is genoemd: het antecedent. 

die, dat, wie, wat, welk(e) en hetgeen zijn betrekkelijke voornaamwoorden. 

Een bijzondere vorm is het betrekkelijk voornaamwoord met ingesloten antecedent. Hiervan is sprake als je 'wie' kunt vervangen door 'degene die' of 'wat' kunt vervangen door 'datgene dat'. 

Twijfel?

De woorden die en dat kunnen zowel aanwijzende als betrekkelijke voornaamwoorden zijn. Wat als je twijfelt? 

Kijk of je het woordje 'die' kunt vervangen door 'deze' of het woordje 'dat' kunt vervangen door 'dit'. Als dit kan zijn het aanwijzende voornaamwoorden. 

Als dit niet kan, dan ga je op zoek naar het woord waarnaar het woord die of dat verwijst. Let op! Het woord 'dat' kan ook tot een andere woordsoort behoren. 

Voorzetsels

Voorzetsels zijn woorden die je voor 'de kast' of 'de vakantie' kunt zetten. 

Voorzetsels geven vaak een plaats of een tijd aan. 

Voorzetseluitdrukkingen zijn voorzetsels die in combinatie met elkaar en een zelfstandig naamwoord ertussen vaak voorkomen. 

Het bijwoord

Bijwoorden zijn er in verschillende soorten: ze geven in één woord iets aan over: plaats of richting; tijd of duur; frequentie; wijze of graad. 

Als woorden die lijken op bijvoeglijke naamwoorden iets vertellen over een andere woordsoort dan het zelfstandig naamwoord, zijn het bijwoorden. 

Vraagwoorden die niet vragen naar personen of dingen (wie, wat, welke) zijn bijwoorden. 

Aan de slag

Oefen nu met de drillsters bij §35 en §36