Middeleeuwen: Beeldende Kunst

• Kunst
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 4-6

Middeleeuwen 

Beeldende kunst

Laten we nog even terugblikken op de vorige les:

De bouwkunst in de Middeleeuwen

Romaanse bouwkunst

Gotische bouwkunst

Weinig en kleine ramen

Luchtbogen en steunberen

spitsbogen en kruisribgewelf

Tongewelf

Veel licht foor grote glas-in-loodramen

Dikke muren als een vesting

Beeldhouwkunst

In Europa was het in de eerste eeuwen van de middeleeuwen chaos. Na de Grote volksverhuizing was er geen centraal gezag meer. Bandieten trokken plunderend rond. De macht was in handen van honderden plaatselijke heersers, die hun onderdanen met volstrekte willekeur behandelden en onderling voortdurend oorlog voerden. Deze wetteloze toestand ging gepaard met afbraak en verarming. Er heersten hongersnoden, en men kreeg te lijden van invallen van de Noormannen, Zweden en Denen. In deze periode werd er weinig monumentale beeldhouwkunst vervaardigd. Leg uit hoe dat komt.

Romaanse beeldhouwkunst

De romaanse beeldhouwkunst hangt nauw samen met de bouwkunst. Het betreft in veel gevallen gebeeldhouwde reliëfs, die deel uitmaken van de bouwsculptuur van een kerk, zoals kapitelen, basementen en timpanen.

Romaanse beeldhouwkunst

Het ging de Romaanse beeldhouwers niet om dat het afgebeelde heel realistisch was.

Het ging hen om de Christelijke boodschap. De meeste mensen waren analfabeet, dus door middel van 'plaatjes' wilde de kerk hen aan de verhalen uit de Bijbel herinneren.

Romaanse beeldhouwkunst

De beelden boven de ingang van de kerk en op de kapitelen zoals je hiervoor zag, doen ons misschien humoristisch aan. Voor de Middeleeuwse gelovige was het echter een verschrikkelijk vooruitzicht. Als ze zich niet aan de wetten van de kerk hielden zouden ze na de dood branden in de hel.

Romaanse beeldhouwkunst

Een geliefd onderwerp is ‘Het laatste oordeel’. Dit verhaal vertelt dat er een dag zal komen, dat God zal oordelen over alle mensen, levend of dood. Als je goed geleefd had, zou je naar de hemel gaan, maar als je een slecht mens was geweest, moest je naar de hel was de gedachte. Vaak is er een weegschaal afgebeeld, waarin mensen letterlijk en figuurlijk gewogen worden. In het midden zit God, rechts van hem is de hemel en links de hel. De hel ziet er afschuwelijk uit; vol met duivels en de afgebeelde mensen lijden pijn. De hemel daarentegen ziet er rustig uit en is vol engelen.De gebeeldhouwde figuren zien er niet levensecht uit.

Op de volgende dia's zie je een voorbeeld van dit 'Laatste Oordeel, op een timpaan van de kerk in Conques.

Bekijk de afbeeldingen hiervoor nog eens goed. De beeldhouwer
maakt ons duidelijk hoe vreselijk de hel is a.d.v. de voorstelling
(duivels, demonen, martelingen), maar ook d.m.v. de vormgeving.
Leg uit hoe het verschil tussen de hemel en de hel in het timpaan
wordt weergegeven d.m.v de vormgeving.

Kenmerken Romaanse beeldhouwkunst

• vrijstaande beelden zijn niet bedoeld om erom heen te lopen
  
• beeldhouwwerk was gepolychromeerd (beschilderd)
• de beeldhouwkunst was ondergeschikt aan de architectuur. Vooral laag- en hoogreliëf, aan de gevel geen vrijstaande beelden.  
• beeldhouwwerk bij de ingang van kerkportalen en op kapitelen. Zuilen worden gedeeltelijk behandeld als beelden, op kapitelen ook afbeeldingen uit het dagelijks leven en dier- of plantmotieven 
• symbolische, verhalende uitbeelding van Bijbelse voorstellingen.
• weerspiegeling van diep geloof in de almacht van God, sterk besef van goed en kwaad, hemel en hel
• de beelden dienden om de analfabetische middeleeuwse mens te onderwijzen

Beeldhouwwerk in de Middeleeuwen werd over het algemeen niet gesigneerd. Leg uit waarom niet.

Gotische beeldhouwkunst

De eerste gotische beeldhouwkunst werd geboren uit en hing nauw samen met de bouw van de gotische kathedralen. Men begon met het maken van zuilachtige beelden die weliswaar al individuele kenmerken hadden in de gezichten, maar waarvan de plooival in de kleding nog zeer romaans aandeed.

Vergelijk de twee afbeeldingen hiernaast. Op de linkerafbeelding
zie je de zuilen naast het portaal van de kathedraal in Chartres
(1145-1155), op de rechter de dwaze maagden naast het portaal
van de kathedraal in Straatsburg (eind 13e eeuw).
Welke verschillen in de vormgeving zie je?

Gotische beeldhouwkunst

Gothische kerken werden rijk versierd met beelden.

Net zoals bij de romaanse kerken bevindt zich in het portaal en op het timpaan van de gotische kerk veel beeldhouwwerk. In stijl is er echter een groot verschil op te merken. Waren de figuren van het romaanse portaal stijf, stram en leken ze een geheel met de zuil te vormen; de gotische figuren lijken meer op vrijstaande beelden. Hun voeten staan op een plateau en hun lichamen zijn gedraaid in een S-vorm. De figuren lijken onderling zelfs contact te maken in plaats van dat ze recht voor zich uit staren. De kleding benadrukt de vorm van het lichaam en de beweging die het maakt.

Aan het einde van de middeleeuwen ontstaan andere ideeën de boodschap van "God".

Om God goed te kunnen begrijpen en om dichter bij hem te komen, moet je alles goed bestuderen wat hij geschapen heeft. Zo ook de mens.

Wanneer je begrijpt hoe een mens in elkaar zit, kom je weer wat dichter bij de Schepper.

Hierdoor werden de menselijke figuren met steeds meer Realisme uitgebeeld.

Deze ideeën worden in de Renaissance verder ontwikkeld. Er wordt gezegd: de mens is de maat der dingen. De verhoudingen van de mens worden zelfs gebruikt als uitgangspunt in de architectuur.

 

Overige kunstvormen

Romaanse fresco's

De Romaanse kerkruimte werden in deze periode beschilderd met wandschilderingen. De wanden in de kerken uit die tijd waren nagenoeg allemaal beschilderd met fresco's. Ook de plafonds en de gewelven werden voorzien van schilderingen.Voor de mensen die in de middeleeuwen leefden moet dit een waarde verhogend effect op de kerk hebben gehad. Beeldende kunst werd door de kerk ingezet voor een belangrijker doel: de meestal ongeletterde gelovigen onderrichten over het geloof en over de almacht van god

Miniaturen

In de middeleeuwen werden alle belangrijke boeken met de hand (over)geschreven. Er was nog geen boekdrukkunst (pas begin 15e eeuw).

Monniken (in de kloosters) kopieërden boeken en maakten daar illustraties bij.Niet alleen het schrijven was van hun hand, maar ook de tekeningen.

Op deze afbeelding kun je zien met hoeveel zorg en detail zo’n bladzijde gemaakt wordt. Soms duurde het weken voordat één bladzijde af was. De afbeelding gaf in beeld weer waar het verhaal op de bladzijde over ging. Het moest dus overzichtelijk zijn; alleen de hoofdfiguren uit het verhaal en niet teveel detail. Naast de kunstige beginletters werd er soms ook een hele bladzijde gebruikt voor een schildering.

Deze bijbels waren erg kostbaar, omdat er zoveel uren manwerk in zat, maar ook omdat het gebruikte materiaal kostbaar was. Zo werd er soms bladgoud in de afbeeldingen verwerkt. De boeken werden in opdracht van rijke mensen (de adel) gemaakt. Gewone burgers hadden geen geld voor dergelijke luxe boeken. De meesten konden ook helemaal niet lezen.

'God is licht'

De gotische periode begint rond 1150 met de verbouwing van de kloosterkerk St. Denis in Frankrijk.

 Volgens de bouwmeester, abt Suger, is God het bovennatuurlijk licht dat over de aarde schijnt.
Hij wilde dat zijn kerk een bron van licht zou zijn. 

God moest als licht de kerk kunnen binnen komen. 

Hiertoe waren veel en grote ramen nodig. De romaanse bouwtechniek was hier echter niet voor geschikt. Te grote ramen zouden de muren verzwakken. 

De ideeën van Suger stimuleerde de ontwikkeling van de bouwkunst tot de ontdekking van het kruisribgewelf.

Nu was het mogelijk om hoog te bouwen, om tot in de hemel te reiken, terwijl het goddelijk licht naar binnen straalde.

Glas-in-lood

Gebrandschilderde ramen zien er rijk en schitterend uit.

De ramen bestaan uit een combinatie van (bewerkt)glas en loden strippen. In de voorstellingen worden verhalen uit het Oude en Nieuwe Testament verbeeld, maar ook van koningen en keizers. Dergelijke ramen kosten veel geld.

De burgers van een stad betaalden mee aan hun kerk. Diverse gildes (beroepsgroepen) gaven geld aan de kerk om een raam te kunnen bekostigen. In ruil daarvoor kregen de gildes een eigen plekje op de ramen.

Een gilde was een organisatie van mensen met hetzelfde beroep. Soms had een gilde niet alleen een eigen stukje raam, maar ook een eigen altaar in de kerk.

Waar of niet waar:
In de middeleeuwen was de boodschap belangrijker dan de stijl

1. waar
2. niet waar

Wie was de belangrijkste opdrachtgever voor de kunsten in de middeleeuwen?

1. de adel
2. God
3. de burgers
4. de kerk

Waar of niet waar:
In de Gotiek werd de beeldhouwkunst 'menselijker'

1. waar
2. niet waar

Romaanse kunst

Gotische kunst

Meer realisme in de kunst

Platte, stijve lichamen

glas-in-loodramen om veel licht binnen te laten