Morfemen

• Nederlands
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 3

Wat gaan we doen vandaag?

- Morgen nieuw boek mee

- Uitleg morfemen: hoe zitten woorden in elkaar?

Leerdoelen

1. Ik weet wat morfemen zijn.

2. Ik kan bepalen uit welke morfemen een woord bestaat en of een morfeem vrij of gebonden is.

Morfemen

Kleinste eenheid van een taal met een zelfstandige betekenis en/of grammaticale functie. 

- kan een heel woord zijn

- kan een deel van het woord zijn

huis           huis-deur         huis-deur-tje    

Wat is het verschil tussen een lettergreep en een morfeem?

morfeem --> gerelateerd aan de betekenis en structuur van een woord

lettergreep --> gerelateerd aan de uitspraak van een woord

voorbeeld:

hondenhok

3 lettergrepen = hon-den-hok

3 morfemen = hond-en-hok

2 categorieën morfemen 

vrije morfemen: een morfeem dat in zijn eentje een woord vormt en niet opgesplitst kan worden (boek: lexicale elementen)

vb. doen in ontdoen, schoon in schoonheid

gebonden morfemen: een morfeem dat niet zelf kan functioneren en alleen voorkomt in combinatie met andere morfemen (boek: niet-lexicale elementen)

vb. ont- in ontdoen, -heid in schoonheid

Samenstelling

Twee vrije morfemen vormen samen een nieuw woord, waarbij het tweede deel de kern is

herfst-storm

land-kaart

voet-bal

3 categorieën gebonden morfemen:

affixen

- prefix: vooraan een woord

vb. prehistorie

- suffix: achteraan een woord

vb. ouderschap

- circumfix: om een woord heen

vb. gefietst

Affix: 'Fix' komt van het Latijnse woord 'figere', wat 'hechten' betekent. Dit gebonden morfeem wordt dus als het ware 'gehecht' aan een ander woordonderdeel, waardoor de betekenis van dat vrije woordonderdeel verandert.

Bedenk nu zelf woorden

- iets wat je gister hebt gedaan (met een circumfix)

- een positief woord (met een affix)

- een negatief woord (met een suffix)

- een woord dat met school te maken heeft (2 vrije morfemen + suffix)

Op de volgende pagina's kunnen jullie de antwoorden invoeren

iets wat je gister hebt gedaan (met een circumfix)

een positief woord (met een affix)

een negatief woord (met een suffix)

Belang van affixen

1. afleidingen: gebonden morfeem wordt aan een vrij morfeem toegevoegd. Er ontstaat een nieuw woord.

land + -ing = landing (suffix)

on- + recht = onrecht (prefix)

on- + geloof + -lijk = ongelooflijk (circumfix)

2. verbuigen: woorden die van vorm veranderen (znw, bijv.nw, bw)

jongen --> jongens

goedkoop --> goedkope

3. vervoegen: werkwoorden die van vorm veranderen

lopen

loopt

gelopen

Even alles op een rijtje..

morfeem: kleinste eenheid van een taal met een zelfstandige betekenis en/of grammaticale functie. 

vrije morfemen (kunnen zelfstandig voorkomen en gebonden morfemen (kunnen niet zelfstandig voorkomen)

gebonden morfemen bestaan uit affixen: prefix, suffix, circumfix

4 morfologische procedures:

1. vormen van samenstellingen: Twee bestaande woorden vormen samen een nieuw woord, waarbij het tweede deel de kern is.

2. vormen van afleidingen: Een gebonden morfeem wordt aan een bestaand woord toegevoegd en vormt zo een nieuw woord.

3. verbuigingen: Een gebonden morfeem wordt aan een bestaand woord toegevoegd, (net als bij een afleiding), maar vormt geen nieuw woord. Van verbuigingen is sprake bij de vergrotende en de overtreffende trap, bij een bijvoeglijk naamwoord, bij meervoudsvormen en zelfstandige naamwoorden.

4. vervoegingen: vervoegen van werkwoorden

Hoeveel morfemen?

1. huisdier

2. leerkracht

3. onverwacht

4. onverwachte

5. ballonvaarders

Antwoorden

1. huis- dier (2)

2. leer- kracht (2)

3. onverwacht (3)

4. onverwachte (4)

5. ballonvaarders (3)

Welke woorden zijn vrije morfemen en welke bevatten een gebonden morfeem?

vrij morfeem

gebonden morfeem

boog

boogschutter

soldaat

soldaten

gebeurtenis

piloot

seconden

voetbal

honkbalpet

schrijven

Het woord 'hondenhok' bestaat uit:

1. 3 lettergrepen, 2 morfemen
2. 2 lettergrepen, 3 morfemen
3. 3 lettergrepen, 3 morfemen
4. 2 lettergrepen, 2 morfemen

Uit hoeveel morfemen bestaat het woord 'bladblazertjes'?

1. 2
2. 3
3. 4
4. 5

Uit hoeveel morfemen bestaat het woord 'contactadvertenties'

1. 2
2. 3
3. 4
4. 5

Aan de slag!

Maak oefening 4 t/m 9 op blz. 120

Als je extra wil oefenen

GROEP THUIS: MAAK DEZE LESSONUP AF

Hoeveel morfemen tellen de volgende woorden?

Schrijf de morfemen op en vermeld erbij of het een vrij of gebonden morfeem is.

ongrijpbaar

luguber

emmertje

bureaustoel

onweer

rondleiding

wandelaars

examenperiode

gewandeld

Klaar?

Antwoorden staan op de volgende slide

ongrijpbaar

on – gebonden (circumfix)

grijp - vrij

baar – gebonden (circumfix)

luguber

luguber - vrij

emmertje

emmer - vrij

tje – gebonden (suffix)

bureaustoel

bureau – vrij

stoel – vrij

ongrijpbaar

on – gebonden (circumfix)

grijp - vrij

baar – gebonden (circumfix)

luguber

luguber - vrij

emmertje

emmer - vrij

tje – gebonden (suffix)

bureaustoel

bureau – vrij

stoel – vrij

onweer

on - gebonden (prefix)

weer - vrij

rondleiding

rond – vrij

leid – vrij

ing – gebonden (suffix)

wandelaars

wandel – vrij

aar – gebonden (suffix)

s – gebonden (suffix)

examenperiode

examen – vrij

periode – vrij

gewandeld

ge – gebonden (circumfix)

wandel – vrij

d – gebonden (circumfix)