H2C: Europa en de wereld 3.3

• Geschiedenis
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 2

 §3.3 Europa en de wereld

Pak je boek/schrift/laptop en start LessonUp.
Klas: H2C

KA 19 Ontstaan van handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie

Extra uitdaging

Keano

Joey

Jurre

Owen

Rens

Tycho

Bart

Noa

Basisstof

Iedereen

Extra oefening

Romaysa

Maya - AH

Avelin

Loïs

Dean

Bente

Leroy

Sam

Casper

Josephine

Lesley

Gigi

Reyza

Eline

Nick

Beau

Abe

Jade

Maja

 Klik op mij en lees

Uitleg paragraaf 3.3: Europa en de Wereld

Vandaag gaan we de les iets anders aanpakken. Jullie gaan zelfstandig aan de slag met paragraaf 3.3. De tabel die je nu voor je ziet geeft aan welke onderdelen van de les je moet doen. Deze zijn gemarkeerd met de kleur die bij de tabel hoort. 

Let op! Dit ook de kleur van de dia. Dus als de dia geel is geeft dit aan dat het basisstof is. Hetzelfde geld voor de groene en paarse kleur. 

Elke leerling doet de basisstof (gele kleur markering), daarnaast doe je de 'extra oefening' (groen) of 'extra uitdaging' (paars) opdrachten. Dit hangt af bij welke van de twee jouw naam staat. 

Noteer voor jezelf in welke groep jij zit!

In de les zullen vaker van deze symbolen (hotspots) voorkomen. Hier kan je op klikken en zal je worden voorzien van informatie. Om de 'hotspot' te sluiten klik je er nog een keer op.

Wanneer er open vragen worden gesteld geef dan antwoord in volledige zinnen!

Heel veel succes met het doorlopen van de les! Als je vragen hebt kan je uiteraard je hand op steken en zal ik komen. 

BELANGRIJK Klik op mij!

Aantekeningen maken

Als je dit symbool ziet moet je aantekeningen maken van de stof.

Planning

Terugblik

Leerdoelen 3.3: Europa en de wereld

Zelfstandig LessonUp

Evaluatie

Herhaling 3.2 'Nederland en Europa'
Amsterdam werd een stapelmarkt van geheel Europa.
Leg uit dat dit goed paste bij het kapitalisme.

Herhaling 3.2 'Nederland en Europa'
1672 wordt het Rampjaar genoemd omdat:

1. De Nederlanden Amsterdam verloren als stapelmarkt van de wereld.
2. de Nederlanden werden aangevallen door Frankrijk, Engeland, Keulen en Münster.
3. De Nederlanden werden aangevallen door Duitsland, Rusland en Italië.
4. De Nederlanden de godsdienstige oorlog tegen de Rooms-Katholieke kerk leken te verliezen.

Leerdoelen 3.3

• Je kunt uitleggen wat de VOC en WIC waren en waar deze afkortingen voor staan.
  
• Je kunt uitleggen hoe er een wereldeconomie ontstond.
  
• Je kunt uitleggen wat de trans-Atlantische Driehoekhsandel is.
  
• Je kunt het begrip monopolie uitleggen en dit koppelen aan de succes van de VOC
  
• Je kunt uitleggen wie Jan Pieterszoon Coen was.
  
• Je kunt uitleggen wat de werkwijze was van de VOC en WIC.
  
• Je kunt uitleggen dat alhoewel de VOC en WIC hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van de Nederlandse economie, we ook op een negatieve manier naar deze bedrijven kunnen kijken.

De tijd van Regenten en Vorsten
1600-1700

De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek (Gouden Eeuw)

• §3.2 & §3.4

Beeldmerk

De kroon is het symbool van de absolute vorsten uit deze tijd. De Amsterdamse herenhuizen op de achtergrond werden bewoond door de machtige burgers, de regenten, die in de Republiek van de macht van de vorst hadden overgenomen.

Het streven van vorsten naar absolute macht (absolutisme)

• §3.1

De wetenschappelijke revolutie

• §3.5

Handels-kapitalisme en het begin van een wereldeconomie (wereldeconomie)

• §3.3

Lezen: Handel op de hele wereld. (Blz 54,55)

Bij oprichting wordt bepaald dat de VOC voor een periode van eenentwintig jaar een handelsmonopolie krijgt voor het gebied tussen Kaap de Goede Hoop en Straat Magalhães. De compagnie bestaat uit zes Kamers (Amsterdam, Middelburg, Delft, Rotterdam, Hoorn, Enkhuizen) en het benodigde startkapitaal, waarvoor ingetekend wordt en waaraan iedere ingezetene van de Republiek kan deelnemen, bedraagt ongeveer 6 miljoen gulden.

Terugkeer van de tweede Azië-expeditie van de Oude Compagnie onder Jacob van Neck in 1599 door Cornelis Vroom (ca. 1591-1661)

Mogelijke toetsvraag

De VOC maakte meer winst dan de compagnieën vóór 1602. Leg uit waardoor.

Leerdoelen

Je kunt uitleggen wat de VOC is en waar deze afkorting voor staat

Lees: Handel op de hele wereld (Blz 54-55)

Aantekening

Tip van flip: Weet je nog niet helemaal zeker wat de begrippen betekenen? Dan kan je de definitie opzoeken in je boek en erbij schrijven!

Lees Europese Expansie in Azië (Blz 55, 56)

De Verenigde Oost-indische Compagnie (VOC) was het eerste professionele en grootste bedrijf ter wereld. 

De VOC regelt het bestuur in Indië en krijgt een monopolie op de handel met Azie:

Handel in:

• Koffie,
• Thee
• Noodmuskaat
• Kruidnagel

Lees Europe Expansie in Azië (Blz 55,56)

De Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) was het eerst professionele en grootste bedrijf ter wereld.

De VOC had een monopolie op handel met Azië. Monopolie betekent alleenrecht, de VOC was de enige die producten mocht verhandelen in Azië.

Handel in specerijen:

Koffie

Thee

Noodmuskaat

Kruidnagel

Leerdoel

• Je kunt uitleggen wat de VOC was en waar de afkorting voor staat.
• Je kunt uitleggen wat de werkwijze was van de VOC 

De VOC krijgt de leiding over het bestuur in de Koloniën in Azië. Gebruikt veel geweld tegen inheemse bevolking om macht over te nemen

Aantekening

Schrijf onderstaande alinea op

Aantekening

Schrijf onderstaande alinea op.

Kies zelf of je ook wil opschrijven waar in wat voor producten de VOC handelden.

De VOC 

De VOC had rechten die anderen niet hadden zoals:
1. Militaire voorrechten

(bouwen van handelsposten en forten en het recht om oorlog te voeren)
2. Recht van contract 

(contracten met inheemse vorsten afsluiten en factorijen opbouwen.)

Zo heeft Jan Pieterszoon Coen als gouverneur-generaal (hoogste baas van de VOC) de bevolking van Banda uitgemoord en weggevoerd om er vervolgens plantages op te richten waar slaven konden werken. De nieuwe stad Batavia werd de thuishaven van de VOC in Azië.

Moord op Banda, 1621. Schilderij door een moderne lokale schilder waarop een historische gebeurtenis wordt verbeeld: in 1621 werd een groot deel van de bevolking van Banda vermoord door Jan Pieterszoon Coen.

Omstreden historische figuren uit het koloniale verleden als Jan Pieterszoon Coen, Peter Stuyvesant en Jo van Heutsz zijn in Nederland niet alleen in standbeelden vereeuwigd. Ook straten en locaties zijn naar hen vernoemd. In het kader van de Black Lives Matter-protesten is de discussie over hoe we met dit cultureel erfgoed moeten omgaan weer opgelaaid - 24 juni 2020, in Hoorn

Inheemsen en Europeanen

Boven in de boom zit een inheemse jongen die kokosnoten naar beneden gooit. Andere jongens vangen de noten beneden op. In Batavia leefden mensen uit Europa en Azië naast elkaar. Ze ontmoetten elkaar alleen hier op de markt. Daar maakten de Nederlanders kennis met de inheemse gebruiken.

Nederlandse stad

Al eeuwen voordat de Nederlanders hier een fort bouwden, was hier de stad Jacatra. Die oude stad werd in 1619 door de Nederlanders verwoest. Het nieuwe Batavia werd aangelegd als een Nederlandse stad, met kanalen en met pakhuizen en stadspoorten zoals ze in Nederland werden gebouwd.

Een parasol

Hier lopen een Europese man en een Aziatische vrouw. Een kleine Indonesiër houdt een parasol boven hun hoofd. In Batavia mochten alleen belangrijke Europeanen met zo’n parasol rondlopen. Het liet zien dat zij de baas waren. De parasol beschermde dus niet alleen tegen de zon, maar gaf ook veel aanzien.

Het Kasteel van Batavia
Dit fort wordt het Kasteel van Batavia genoemd. Batavia was erg belangrijk voor de VOC. Het was het hoofdkwartier van de compagnie in Azië en de plek waar de gouverneur-generaal woonde. Vanuit deze stad leidde hij de handel in Azië. Het fort bestaat tegenwoordig niet meer. Batavia heet nu Jakarta. 

Soldaten van de VOC

Hier zie je soldaten van de VOC. Ze zijn net de stadspoort uitgereden om op patrouille te gaan. De VOC had van de regering het monopolie gekregen op de handel in Oost-Indië. Om deze handel te beschermen mocht de VOC zelf soldaten inhuren en inzetten.

De WIC

In 1621 richtten de Staten-Generaal de WIC (West-Indische Compagnie) op voor de oorlog tegen Spanje (Nederlandse opstand) en de driekhoekshandel tussen Europa, Afrika en Europa.

Door de vele concurrentie van andere landen werd de WIC nooit zo succesvol als de VOC.

In 1628 wist kapitein Piet Hein een zware klap uit te delen aan Spanje door de zilvervloot (een vloot van een belading van zilver waarmee de oorlog werd betaald) te veroveren.

Leerdoel

Je kunt uitleggen wat de trans-Atlantische driehoekshandel is

Aantekening

Schrijf de eerste twee alinea's over in je schrift. Dus tot en met 'nooit zo succesvol als de VOC'.

Noteer ook wat voor producten er werden verhandeld bij de Trans-Atlantische driehoekshandel.

de gebieden van de WIC

Om mee te kunnen doen aan de Trans-Atlantische Driehoekshandel tussen Europa, Afrika en Amerika nam de WIC gebieden in bezit. 

Deze gebieden werden constant aangevallen en velen werden overgenomen door de Engelsen en Portugezen. 
In het WIC-bezit bleven Suriname, Afrikaanse kustforten en de Antilliaanse eilanden.

Door de handel tussen de werelddelen ontstond in de 17e eeuw een wereldeconomie. Vraag en aanbod op de hele wereld kregen invloed op elkaar.

Openbare verkoping van een slavin en haar twee kinderen in Paramaribo. (Tekening door P.J. Benoït, Voyage à Surinam (1839), pl. 89, collectie Universiteit van Amsterdam).

Leerdoel

• Je kunt uitleggen wat de werkwijze was van de  WIC. 
• Je kunt uitleggen hoe er een wereldeconomie ontstond.

Aantekening

Schrijf de eerste alinea op in je schrift!

Tot en met: WIC gebieden in bezit

Even rookpauze

Deze metselaar houdt samen met zijn vrienden een rookpauze. Zijn tabak en pijpjes liggen voor hem op tafel. Tabak komt oorspronkelijk uit Amerika, en werd in de 16e eeuw razendsnel populair in Europa. Ook in Nederland werd overal gerookt: thuis, in winkels, soms zelfs in de kerk. De vraag naar tabak was zo hoog, dat de WIC en de VOC eigen tabaksplantages aanlegden. Ook de productie van rookgerei bracht geld op.

Een populaire drank

In de 17e eeuw werd koffie een populaire drank. Hier zie je hoe rijke mensen hun koffie destijds dronken: uit het schoteltje. Koffie wordt gemaakt van bonen van de koffieplant. Deze plant groeide alleen rond de Arabische plaats Mokka en daardoor had de stad het monopolie op de handel. Maar nadat VOC-kooplieden een aantal planten hadden meegesmokkeld, was het monopolie gebroken en kon de VOC als eerste compagnie handelen in eigen koffiebonen.

Een jurk van katoen en zijde

In de 17e eeuw droegen de meeste Europeanen kleding van wol. Maar het was moeilijk om daar chique kleren van te maken. Rijke mensen droegen daarom liever kleding van katoen en zijde, zoals het meisje op dit schilderij. Deze stoffen kwamen helemaal uit Azië. Europese compagnieën stichtten handelsposten in India om de stoffen daar in te kopen. Later legden ze plantages aan in Amerika om zelf katoen te produceren.

Zo ontstond Delfts blauw

Door de ontdekkingsreizen ontstond er veel vraag naar Chinees porselein. Fabriekjes in Delft gingen de populaire Chinese koppen en vazen namaken. Dit blauwwitte aardewerk kreeg de naam ‘Delfts blauw’ en werd in heel Europa verkocht. Eerst werden de Chinese voorbeelden in zijn geheel nagemaakt, inclusief de tekeningen, zoals op deze schotel. Maar na verloop van tijd werd het aardewerk ook versierd met eigen tekeningen, van bijvoorbeeld molens en schepen.

Lees mij

Lees de hotspots met de ogen. 

Wat is het verband tussen de afbeeldingen en het ontstaan van een wereldeconomie?

Blauwe gebieden = invloedssfeer van de WIC

Groene gebieden = invloedssfeer van de VOC

Nieuw-Nederland: als kolonie in 1624 gesticht en in 1667 bij de Vrede van Breda formeel overgedragen (in de praktijk geruild tegen Suriname) aan Engeland.

Nederlands-Brazilië was van 1630 tot 1654 een Nederlandse kolonie in Zuid-Amerika, het huidige Brazilië. Werd gesticht nadat Piet Hein de Spaanse zilvervloot had veroverd en de West-Indische Compagnie veel geld had. In 1654 werd de kolonie terugveroverd door de Portugezen.

Suriname: De Britse kolonie Willoughbyland werd in februari 1667 veroverd door de Zeeuw Abraham Crijnssen; Willoughbyland werd hernoemd naar Suriname. Suriname kwam – nadat de Engelsen de kolonie kortstondig hadden overgenomen – wederom in handen van de Republiek der Verenigde Nederlanden na de Tweede Engels-Nederlandse Oorlog. Bij de Vrede van Breda kreeg de Republiek de soevereiniteit over Suriname in ruil voor Nieuw-Nederland dat door de Engelsen werd hernoemd tot New York.

Nederlandse-antillen: deze West-Indische eilanden waren van ongeveer 1634 tot 1792 gekoloniseerd door de WIC. Aan deze koloniale status kwam een eind toen op 15 december 1954 na acht jaar onderhandelen het Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden door Nederland, Suriname en de Nederlandse Antillen werd ondertekend. Op 25 november 1975 werd Suriname een onafhankelijke staat en sindsdien bestond het Koninkrijk der Nederlanden uit Nederland en de Nederlandse Antillen.

Goudkust: In het Goudkustverdrag van 25 februari 1871 werden de Nederlandse factorijen aan de Goudkust voor 47.000 gulden verkocht aan de Britten. In ruil hiervoor kreeg Nederland de verzekering dat de Britten niet zouden ingrijpen in de pogingen om Atjeh in het noorden van Sumatra te veroveren.

Aantekening

Klik eerst op de hotspots en lees wat er staat. 

Schrijf voor jezelf op in je schrift in welke gebieden enerzijds de VOC en anderzijds de WIC actief was. (Denk aan werelddelen/landen, je hoeft niet alles letterlijk over te schrijven wat bij de hotspot staat).

Doe het zo:

VOC:

WIC:

Alleen de VOC mocht handelen in Azië.
Hoe noem je dit ook wel?

Waar staat de afkorting 'VOC' voor?

Leerdoel

Je kunt benoemen waar de afkortingen VOC en WIC voor staan

1. De Verenigde Oost-Aziatische Compagnie
2. De Verenigde Oost-Indische Compagnie
3. De Vereniging van de Oost-Indische Compagnie
4. De Verenigde Oostzee-Compagnie

Leg uit waarom het succes van de VOC mede te danken is aan de monopolie die het had. Leg in je antwoord uit wat monopolie.

Leerdoel

Je kunt het begrip monopolie uitleggen en dit koppelen aan de succes van de VOC

Noem twee activiteiten van de WIC.

Leg met behulp van een bron element uit dat deze afbeelding past bij de Trans-Atlantische Driehoekshandel.

Leerdoel

Je kunt uitleggen wat de Trans-Atlantische Driehoekshandel is

Waar staat de afkorting 'WIC' voor?

Leerdoel

Je kunt benoemen waar de afkortingen VOC en WIC voor staan

1. Het West-Indische Conclaaf
2. De West-Internationale Compagnie
3. De West-Indische Compagnie
4. De West-Indiase Compagnie

Hoort het bij de VOC of de WIC?

VOC

WIC

Indië

ruilhandel met India en Japan

slavenhandel

specerijen

suiker en tabak

Bekijk de afbeelding over de driehoekshandel. 

Sleep de woorden naar de juiste plek in de afbeelding:

Slaven

Koffie, katoen en suiker.

Vuurwapens, buskruit, textiel.

Welk begrip past bij deze bron?
Gebruik in je antwoord een bronelement

Lees mij!

Doe het zo:

A:(Begrip)

B: In de bron lees ik dat..... dit betekent dat....

Na deze uitspraak heeft minister-president Balkenende veel commentaar gekregen. Waarover waren veel mensen boos?

Begrippen - Combinatie opdracht herhaling 3.2 

Ondernemers investeren de gemaakte winst in hun bedrijven om nog meer te kunnen handelen en om nog meer geld te kunnen verdienen

De macht ligt niet bij een vorst, maar bij de bestuurders (regenten) in de Staten. Gezamenlijk vormen zij de Staten-Generaal en nemen beslissingen over de buitenlandse politiek en defensie.

Door het opslaan van producten (in pakhuizen) en het weer doorverkopen bloeit de economie van de Republiek

Door de groeiende welvaart van de Republiek (economische groei) groeien de steden. Dit noemen we verstedelijking.

Regenten & edelen vormen maar een klein deel van de bevolking maar hebben de macht in de Republiek.

De Franse koning Lodewijk XIV regeert als alleenheerser en neemt alle belangrijke beslissingen zelf. Hij noemt zichzelf de Zonnegod

Stapelplaats

Oligarchie

Absolutisme

Republiek

Handelskapitalisme

Werkgelegenheid

Jan Pieters Coen: Held of schurk?

Bij deze opdracht zal je je verdiepen in de Gouverneur-generaal Jan Pieterszoon Coen. 

https://www.nationaalarchief.nl/beleven/onderwijs/bronnenbox/hoe-ging-het-verder-op-banda#collapse-2779

https://www.britannica.com/biography/Jan-Pieterszoon-Coen

Jan Pieterszoon Coen (geboren op 8 januari 1587 in Hoorn, Holland [nu Nederland] – overleden op 21 september 1629 in Batavia, Nederlands-Indië [nu Jakarta, Indonesië]) wordt beschouwd als de belangrijkste grondlegger van het Nederlandse handelsimperium in de Oost. Als vierde gouverneur-generaal van Nederlands-Indië zette hij een keten van versterkte handelsposten op in de Indonesische archipel, waarmee hij de Portugezen verdrong en de Engelse invloed tegenhield. Zijn droom van een uitgestrekt maritiem rijk dat zich uitstrekte van Japan tot India kwam nooit uit, maar zijn energieke bestuur legde de basis voor de Nederlandse heerschappij in Indonesië, die daar vier eeuwen standhield.

Opdracht: Bronnenonderzoek

Lees zorgvuldig beide bronnen door. 

Op welke twee manieren kan je naar de geschiedenis van de VOC/het kolonialisme/Jan Pieterszoon Coen kijken? Gebruik een bron element!

Doe het zo:

Positief :

Negatief:

Banda Eilanden

De Banda eilanden behoren tot het Indonescische Archiopel. Dit behoorde tot het gebied waar de VOC onder andere actief was.

Wat is genocide?

Genocide betekent dat een groep mensen opzettelijk wordt uitgeroeid vanwege hun afkomst, geloof, cultuur, of andere kenmerken. Het is een extreem geweld waarbij geprobeerd wordt een hele bevolkingsgroep te vernietigen.

Leerdoel

• Je kunt uitleggen wie Jan Pieterszoon Coen was.
• Je kunt uitleggen dat alhoewel de VOC heef bijgedragen aan de ontwikkeling van de Nederlandse economie, we ook op een negatieve manier naar dit bedrijf kunnen kijken.

Lees de bron over de discussie van het Standbeeld van J.P.Coen. Wat is jouw standpunt in deze discussie?

Vind jij dat het standbeeld moet blijven staan of weggehaald moet worden? Onderbouw je standpunt met argumenten en gebruik volledige zinnen!

Doe het zo!

Ik vind dat het standbeeld moet .........  omdat .........

Jan Pieterszoon Coen: Held of schurk?

Bij deze opdracht zal je je verdiepen in de Gouverneur-generaal Jan Pieterszoon Coen. 

Leerdoel

• Je kunt uitleggen wie Jan Pieterszoon Coen was.
• Je kunt uitleggen dat alhoewel de VOC heef bijgedragen aan de ontwikkeling van de Nederlandse economie, we ook op een negatieve manier naar dit bedrijf kunnen kijken.

Opdracht uitleg: Bronnenonderzoek

Let op dit lever je in bij de docent! 

Deze bronnen gaan over een discussie over het standbeeld van Jan Pieterszoon Coen. De meningen zijn hierover verdeeld.

Stap 1

Lees alle bronnen door en geef aan of het positief, negatief of neutraal(feitelijk) is.

Doe het zo: 

Postief

Bron X: In de bron lees ik dat......

Negatief:

Bron X: In de bron lees ik dat......

Neutraal:

Bron X: In de bron lees ik dat......

Als je hiermee klaar bent kun je naar de volgende slide. Hier zal naar je eigen mening worden gevraagd. Onderbouw dit met argumenten.

Je hebt nu zelf een klein onderzoek uitgevoerd naar de verschillende meningen van mensen over Jan Pieterszoon Coen en het standbeeld in Hoorn.

Wat is jouw standpunt in deze discussie? Vind je dat het standbeeld moet blijven of weggehaald moet worden? Onderbouw je standpunt met argumenten!

Doe het zo!

Ik vind dat het standbeeld moet ........  omdat .........

VOC - Register onderzoeksopdracht

https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/index/nt00444?activeTab=nt&qf_nt-rdf_groupLabel=Opvarenden&qf_nt-rdf_groupLabelLabel=Opvarenden%20(774200)&sortering=prs_voornamen&volgorde=asc

B

Probeer je voor te stellen hoe het leven was voor de persoon die je onderzoekt. Schrijf een korte brief van ongeveer 100 woorden alsof deze uit zijn  dagboek komt.

Wat ga je doen?

Kopieer de link in een nieuw tabblad. Dit brengt je op de website van het VOC register. Voer vervolgens je eigen achternaam in om te kijken of je een 'hit' hebt. Zo niet, kies je een willekeurig persoon uit het register.

A.

• Voornaam en achternaam
• Herkomst opvarende
• Datum indiensttreding
• Functie bij indiensttreding
• Uitleg over functie:
• Datum uit dienst:
• Waar uit dienst:
• Reden uit dienst:

Wat is het?

"Het VOC-register is een website waar je oude documenten van de VOC kunt bekijken. Het laat zien hoe de handel werkte, wat ze onderweg meemaakten en wat er gebeurde in de gebieden waar de VOC actief was. Het is als een kijkje in het verleden, speciaal over de tijd van de Gouden Eeuw en de ontdekkingsreizen."

Opdracht deel 1

Schrijf de onderstaande punten op over de persoon die je onderzoekt

Opdracht deel 2

Schrijf drie dingen op die je vandaag hebt geleerd. Formuleer in hele zinnen!
Doe het zo
1:
2:
3:

Mijn werkhouding tijdens deze les was

😒🙁😐🙂😃

Stel een vraag over iets dat je deze
les nog niet zo goed hebt begrepen.

Klaar met alle onderdelen voor jouw groep? Dan heb je nu een keuze mogelijkheid.

1. Werk de leerwijzer uit voor paragraaf 3.3
2. Samenvatting maken?
3. Verzin toetsvragen voor de toets.
4. Je kunt ook de extra oefening of extra uitdaging opdrachten doen van de groep waar je niet in zat. 
5. Heb je een ander creatief idee, laat het de docent weten! Dan geeft hij aan of je dat kan uitvoeren.

Video

Banda moorden - 6:13

Welke conclusie kun je trekken na het zien van dit plaatje?

1. VOC voerde naast handel ook oorlog
2. VOC maakte kanonnen
3. VOC hield van mode
4. VOC had weinig wapens