Thema Erfelijkheid en evolutie

• Biologie
• Middelbare school
• vmbo t
• Leerjaar 3

Paragraaf 1 Genotype en fenotype

-Je kunt omschrijven wat een genotype, fenotype en een gen is

-Je kunt beschrijven hoe organismen informatie over erfelijke eigenschappen overdragen aan hun nakomelingen via chromosomen 

Chromosoom, gen, allel

-Menselijke cel: 46 chromosomen

-Chromosoom is een lange draad met informatie

-DNA is de informatie 

DNA

-Bestaat uit verschillende eiwitten

-Een combinatie van eiwitten vertelt iets over een eigenschap

-Een stukje DNA die iets zegt over één eigenschap noemen we een gen, bv gen oogkleur of haarkleur 

Allelen 

-Elk gen bestaat uit 2 allelen

-Ieder allel ligt op 1 chromosoom

-Bv haarkleur: allel 1 op chromosoom 1 bestaat uit bruin haar : allel 2 op chromosoom 2 bestaat uit blond haar 

Allelen op chromosomenpaar

Genotype

-Alle informatie over erfelijke eigenschappen die op je dna staan. (alle genen samen)

-De helft van je genotype krijg je van je vader en de helft krijg je van je moeder 

Fenotype 

-Wat je aan de buitenkant ziet

-Eigenschappen zoals bloeddruk, karakter en stoffen die je maakt

-Fenotype kun je soms zelf ook veranderen 

-Kan beïnvloed worden door het milieu

Huiswerk voor morgen!

-Begrippenlijst paragraaf 1 

-Huiswerk volgende week: paragraaf 1 en 2 en begrippenlijst paragraaf 2

Paragraaf 2 

-Je kunt omschrijven wat homozygoot, heterozygoot, dominant, recessief en intermediair fenotype betekenen 

Homozygoot en heterozygoot 

-Homozygoot twee dezelfde allelen op beide chromosomen

-Heterozygoot twee verschillende allelen op beide chromosomen 

Homozygoot en heterozygoot op een chomosomenpaar

Voorbeeld

-Iemand is heterozygoot voor de oogkleur. Hij heeft een allel met een blauwe oogkleur en een allel met een bruine oogkleur. 

Genotype: blauwe oogkleur/bruine oogkleur (heterozygoot)

Fenotype: Bruine ogen 

Voorbeeld 

-Iemand is homozygoot voor de oogkleur. Hij heeft twee allelen met blauwe ogen. 

-Genotype: blauwe ogen/blauwe ogen

-Fenotype: Blauwe ogen 

Dominante en recessieve allelen

-Dominant allel: Komt altijd tot uiting in het fenotype

-Recessief allel komt alleen tot uiting in het fenotype als je er twee van hebt. 

Bv: 

blauwe ogen/blauwe ogen --> fenotype blauwe ogen 

bruine ogen/blauwe ogen -->fenotype bruine ogen 

bruine ogen/bruine ogen --> fenotype bruine ogen 

Allelen 

-Genotype geef je aan met een letter

-Dominant allel is een hoofdletter

-Recessief allel is een kleine letter

bv: 

blauwe ogen/blauwe ogen -> Genotype aa -> fenotype blauwe ogen

bruine ogen/blauwe ogen -> Genotype Aa ->fenotype bruine ogen

bruine ogen/bruine ogen -> Genotype AA -> fenotype bruine ogen 

Regels 

-Gebruik altijd de letter die in de opdracht gegeven wordt

-Geen letter gegeven dan gebruik je A en a

-Hoofdletter komt altijd eerst dus Aa 

Intermediair fenotype 

-Sommige erfelijke eigenschappen zijn allelen even sterk

-Het fenotype is een mengsel van de twee allelen 

-Genotype noteren met een Hoofdletter A met een kleine letter erbij 

Voorbeeld 

 rode (A r), roze en witte bloem (Wr)

Rode bloem: Genotype ArAr -> fenotype rood

Roze bloem: Genotype ArAw -> fenotype roze (mengsel)

Witte bloem: Genotype AwA2 -> fenotype wit 

Huiswerk 

-Begrippenlijst paragraaf 1 en 2 (deze leren)

-Maken paragraaf 1 en 2 

Paragraaf 4: Stambomen 

-Je kunt uit een stamboom afleiden welke genotypen de ouders en/of nakomelingen hebben

-Je kan aangeven welk allel dominant is en welk allel recessief

Stambomen

-Overzicht van een erfelijke eigenschap in een familie

-Vrouw is een rondje

-Man is een vierkantje

-Een recht streepje tussen twee personen is een partnerschap

-Een streepje naar beneden met daaraan personen vast zijn kinderen 

Stamboom aflezen 

-Kijk welk fenotype iedereen uit de stamboom heeft

-Wat is het genotype van het kind met een ander fenotype dan vader en moeder?

-Schrijf bij de stamboom wat je nu weet over het genotype van de andere gezinsleden

-Vul de genotypen zo veel mogelijk aan

Paragraaf 5 Variatie in genotype 

-Je kunt beschrijven hoe door geslachtelijke voortplanting variatie in genotype ontstaat

-Je kunt omschrijven wat een mutatie is en je kunt omschrijven hoe kanker ontstaat 

Voortplanting 

-Ongeslachtelijke voortplanting: Een deel van de plant groeit uit tot een nieuwe plant. bv stekken. De nakomelingen hebben hetzelfde genotype als de moederplant. Het fenotype kan anders zijn door de omgevingsomstandigheden.

-Geslachtelijke voortplanting: Er zijn twee ouders. De zaadcel/stuifmeelkorrel en eicel smelten samen. Hieruit groeit de nakomeling. Zowel het genotype als fenotype is anders dan de ouders.

Mutatie 

-Een verandering in het DNA

-Het genotype verandert in 1 cel

-Als het een voortplantingscel is wordt het doorgegeven aan nakomelingen

Mutaties 

-Tot uiting in fenotype is een mutant

-Mutatie kan spontaan ontstaan

-Mutatie kan door omgeving ontstaan bv: uv-straling, sigarettenrook, asbest 

Kanker 

-Mutatie waardoor cellen ongecontroleerd gaan groeien

-Er ontstaat een tumor

-Goedaardig: Blijft op zijn plek

-Kwaadaardig: verspreidt zich door het lichaam en groeit overal uit tot nieuwe tumoren 

Uitstrijkje 

-Vaccinatie voor jongens en meisjes vanaf 9 jaar voor HPV vaccinatie 

-HPV kan op latere leeftijd baarmoederhalskanker veroorzaken

-Rond je 30e krijgt de vrouw een oproep tot uitstrijkje 

Donderdag na de vakantie toets

Paragraaf 6

-Je kunt omschrijven wanneer organismen 1 soort behoren

-Je kunt beschrijven wat de evolutietheorie inhoudt en hoe geslachtelijke voortplanting, mutatie en natuurlijk selectie bijdragen aan het ontstaan van nieuwe rassen en soorten. 

Soorten en rassen 

-Soort: kunnen samen vruchtbare nakomelingen krijgen

-Ras: een groep organismen binnen 1 soort die door bepaalde erfelijke eigenschappen verschilt van de rest van de soort. 

Evolutietheorie 

-Verandering in genotypen

-Natuurlijke selectie

-Ontstaan van nieuwe soorten 

Verandering in genotype

-Verschillen binnen een populatie ontstaan  door geslachtelijke voortplanting en mutatie 

-Er kunnen verschillen zijn in fenotype binnen individuen van een populatie 

Natuurlijke selectie 

-Met een goed aangepast fenotype aan de omgeving meer kans op overleving 

-Diegene met een aangepast fenotype hebben meer kans op zich voortplanten

Paragraaf 7 Verwantschap 

- Je kunt toelichten wat fossielen hebben bijgedragen aan de evolutietheorie

- Je kunt toelichten dat overeenkomsten in de bouw van organen, de bouw van cellen en de samenstelling van stoffen in cellen duiden op verwantschap

Fossielen 

- Versteende overblijfselen van organismen of afdrukken van organismen in gesteenten 

-Uit fossielen kun je de geschiedenis van soorten zien 

Verwantschap 

- Soorten met een gemeenschappelijke voorouder 

- Overeenkomsten in: bouw van organen, bouw van cellen, samenstelling van stoffen in cellen 

Stambomen 

-Evolutionaire stamboom 

-Kunnen aflezen 

Paragraaf 8 

-Je kunt enkele DNA-technieken in de biotechnologie beschrijven 

Genetische modificatie

Aanpassen van eigenschappen

Volgende week 

-Toets hoofdstuk 2 en 3 

-Morgen geen les