Thema 1. Democratie en rechtsstaat

• Geschiedenis
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

Thema burgerschap: Democratie en rechtstaat 

Inhoud thema (blz. 152 t/m 167)

1. Begrippen

2. Geschiedenis van de Nederlandse democratie

3. Hoe ziet de parlementaire democratie van Nederland eruit?

Nederland is een "Democratie".
Wat is een democratie?

Bestuursvormen

- Democratie --> Bestuursvorm waar de macht bij het volk ligt.

- Aristocratie --> De macht ligt bij een kleine groep rijken.

- Monarchie --> Bestuursvorm waar een koning de macht heeft.

- Tirannie --> De macht ligt bij een tiran.

Onderdaan of burger?

• Onderdaan: gehoorzamen / iemand anders geeft vorm aan samenleving / autoriteit boven zich
  

• Burger: zelf samenleving vormgeven / verantwoordelijkheid ligt bij burger zelf / betrokken bij ‘samen'leving

Zijn wij in Nederland burgers of onderdanen?

Nederland heeft een rechtsstaat.
Wat is een rechtsstaat?

Opkomst van politieke partijen

Groepen die het met elkaar eens waren richten politieke partijen op om hun ideeën voor elkaar te krijgen.

Politieke partij = een politiek organisatie die zich verkiesbaar stelt. Ze wil meedoen het land/provincie om gemeente te besturen

Begripsverheldering

Democratie: het volk bepaald.

Indirect of direct?

• Direct; volk bepaalt letterlijk het beleid van een staat
• Indirect; het volk kiest vertegenwoordigers die in plaats van hen het beleid en bestuur regelen

Idee en oorsprong van de rechtsstaat

Wat is een rechtsstaat?

Een staat waarin  burgers met grondrechten worden beschermt tegen de macht en willekeur door de overheid

Wie heeft wel eens te maken  gehad met de rechtstaat?

Rechtsstaat of dictatuur?

Is er bij deze leiders sprake van een rechtstaat? 

Ons gevoel zegt van niet, maar waarom?

'Parlementaire Democratie'

Geschiedenis 

Ten tijde van de Republiek

1588 - 1795

Wat is een republiek?

Een Republiek zonder eenheid

• Aristocratie
• Stadhouder tegenover raadspensionaris
• Staten-Generaal
• Gewestelijke Staten
• Oranjegezinden tegenover staatsgezinden

Gewetensvrijheid

In Nederland mochten boeken gedrukt worden die in andere landen verboden waren.

In Nederland was gewetensvrijheid, maar geen godsdienstvrijheid (katholieke geloof was officieel verboden)

Republiek zonder inspraak

De Republiek werd geleid door regenten.

De burgers hadden geen keuze en geen inspraak --> geen democratie, maar een aristocratie.

Eigenlijk dus geen republiek.

Ook veel tweederangs burgers; katholieken/ joden

De Bataafse Revolutie

De Bataafse Republiek (1795-1806)

Wat was nieuw?

• Democratische Revolutie, uitgevoerd door burgers (patriotten)
• Grondwet 1798
• Eenheidsstaat = Centrale overheid 
• Algemeen kiesrecht voor mannen 
• Openbare scholen 
• Vrijheid van drukpers, verenging en vergadering.
• Nationale Vergadering (met 8 ministers) 

Nederland in de Franse Tijd (tot 1815)

• Geen democratie maar monarchie
• Inschrijven bij de burgerlijke stand --> belasting etc.
• Dienstplicht werd ingevoerd

Grondwet 1815: Dezelfde rechten voor alle burgers, zoals vrijheid van meningsuiting en godsdienst.

Maar ook: de koning heeft alle macht.

Grondwet 1815: koning veel macht

• Ministers waren dienaren van de koning: hij kon ze benoemen & ontslaan.

• Koning keurde voorstellen goed of af: parlement had weinig te zeggen.​

• Eerste Kamer werd benoemd door de koning (vrienden)​.

• Tweede Kamer werd benoemd door bestuurders van de provincie (Provinciale Staten).

Grondwet 1848

Geschreven door Thorbecke

Onvrede in Nederland over het bestuur

Liberalen wilde meer vrijheid

Nieuwe grondrechten, zoals persvrijheid

Nederland kreeg een parlementaire stelsel

Grondwet 1848

• Koning onschendbaar;
• Ministriële verantwoordelijkheid
• Elke 4 jaar rechtsstreekse verkiezingen voor de Tweede Kamer --> census kiesrecht (mannen betalen belasting om te mogen stemmen)
• Eerste Kamer indirecte verkiezingen via de provincies

Is Nederland vanaf toen al een echte democratie?

Grondwet 1848 in de praktijk

Willem III was koning en begreep niets van de grondwet:

• Mocht nog ministers benoemen, maar had niet door dat ministers nu met de eerste en tweede kamer moesten werken

--> veel plannen gingen dus niet door.

Gedwongen parlementaire kabinetten te vormen; meerderheid was nodig.

Informateur/formateur

• Tot 2012 mocht de koning na de verkiezingen de persoon aanwijzen die probeerde een nieuw regering te vormen. Die persoon wordt de informateur genoemd.
• Na 2012 benoemt het parlement de informateur.
• Nadat de informateur heeft gekeken of partijen samen een regering kunnen worden gaat de formateur aan de slag om het kabinet (alle ministers) samen te stellen
• De formateur wordt (meestal) ook de premier

Coalitie/oppositie

Coalitie: twee of meer 

partijen die samen de 

meerderheid hebben in

het parlement.

Oppositie: alle partijen/

volksvertegenwoordigers

die niet in de coalitie zitten.

Grondwet 1848 in de praktijk

De uiteindelijke macht lag nog maar bij een kleine 'elite', door:

- Censuskiesrecht; weinig mensen mogen stemmen.

- Rijke mensen mogen stemmen en stemmen dus op zichzelf.

Gevolg voor het beleid: voordelig voor de rijken, nadelig voor de armen (in meeste gevallen).

Emancipatie

In de 19e eeuw emancipatiebewegingen van slaven, vrouwen, arbeiders en religieuze minderheden

De eerste politieke partijen

De sociale kwestie

De sociale kwestie = de discussie over de werk- en leefomstandigheden van de arbeiders. 

De sociale kwestie leidde tot het invoeren van sociale wetten. 

Socialisten wilden ook algemeen kiesrecht (voor de mannen)

De schoolstrijd

De confessionelen wilden dat de bijzondere scholen ook werden bekostigd vanuit de overheid i.p.v. alleen de openbare scholen. Deze strijd om geld wordt de schoolstrijd genoemd.

                                                                          pacificatie 1917 

                                                                      maken afsluiting.

Pacificatie 1917

Uitbreiding van het kiesrecht.

• 1917: Algemeen kiesrecht voor mannen.
• 1919: Algemeen kiesrecht voor vrouwen.
• Nederland werd een parlementaire democratie.

Staatsinrichting 

van Nederland

Democratische rechtstaat

Montesquieu over de scheiding der machten

Het parlement

Het parlement bestaat uit de Eerste Kamer en Tweede Kamer

Het parlement keurt een wetsvoorstel goed of af

De macht ligt dus bij het parlement!

Het parlement

Eerste Kamer

75 leden

Tweede Kamer

150 leden

Wat is het parlement? De Eerste Kamer

De Eerste Kamer wordt niet rechtstreeks door de bevolking gekozen.

De bevolking kiest eerst de Provinciale Staten ( het parlement van de provincie). De Provinciale Staten kiezen dan de leden van de Eerste Kamer.

De Eerste Kamer heeft daarom ook minder macht dan de Tweede Kamer.

Leden van de TWEEDE KAMER hebben:

• Recht van initiatief
• Recht van amendement
• Recht van enquête 

Regering heeft informatieplicht

De ministers zijn verplicht om de Tweede Kamer te informeren.

Anders kan de Tweede Kamer de regering niet controleren

Provincie

• De Provinciale Staten zijn de volksvertegenwoordiging (net als de Tweede Kamer)
  
  
• Zij worden met de Provinciale Statenverkiezingen door de burgers gekozen
  
  
• Zij moeten het dagelijks bestuur van de provincie controleren, de Gedeputeerde Staten (net als de regering)

• Provincies kiezen afgevaardigden: komen in de Eerste Kamer

Gemeenteraad

• 'Parlement' van de gemeente.
• Controleert het College van Burgemeesters en Wethouders (uitvoerend).
• Wethouders gekozen door gemeenteraad.