Your first lesson

• LessonUp
• Primary Education
• Lower Secondary (Key Stage 3)
• Upper Secondary (Key Stage 4)

Сабақтың тақырыбы: Жол жүру ережелері қашан пайда болды?Сын есімнің мағыналық түрлері.

Сын есімнің түрленуі

Құрамына қарай

Дара сын есім

Күрделі сын есім

Негізгі сын есім: жақсы

Туынды сын есім:ашық есік

Бірігу арқылы жасалған:көкпеңбек

( көк  пен көк  )

Қосарлану арқылы жасалған: қызылды-жасылды

сап-сары

Сөздердің  тіркесуі арқылы жасалған:           хас сұлу

Мағынасына қарай

Мағынасына қарай

Сапалық сын есім

Қатыстық сын есім

Негізгі түбір сын есім: ақ,әсем,көк

Туынды түбір:бақытты, әсемпаз,зерлі

Қатыстық сын есімдер деп бір заттың белгісін басқа бір заттың я іс-амалдың қатысы арқылы білдіретін сөздерді атаймыз.Қатыстық сын есімдер жұрнақтар жалғану арқылы басқа есімдер менетістіктерден жасалады да, заттың әртүрлі  белгілеріне қатысты сындық ұғымдарды білдіреді. Мысалы : Бала+лы үй -базар,бала+сыз үй -мазар ;Үйге ат+ты адам келді. Біз көктем+гі  демалысқа шығамыз.

Text

Сапалық сын есімдер деп  мағынасы жағынан заттың әр алуан сыр-сипатын ешқандай қосымшасыз-ақ білдіретін сөздерді айтамыз. Мысалы: ақ көйлек, жеңіл көйлек,жібек көйлек .

 

-лы,-лі,-ды,-ді,-ты,-ті

таулы,өнерлі,орманды

-сыз,-сіз

ормансыз,еңбексіз

-ғы,-гі,-қы,-кі

қысқы,төменгі,ішкі,жазғы

Туынды сын есімнің жасалуы

Есім сөзден сын есім жасайтын жұрнақтар:

-дай,-дей-тай,-тей үкідей ,жолбарыстай

-кер,-гер

найзагер,табыскер

-қой,-қор

әзілқой,еңбекқор

--лық,-лік,-дық,-дік,-тық,-тік балалық,адамдық

-шыл,-шіл   ойшыл,еңбекшіл

-шаң-шең

 ашушаң,көйлекшең

Етістіктен  сын есім жасайтын жұрнақтар:

-ғақ,-гек,-қақ,-кек,-ақ-ек жабысқақ,тайғақ,бөлек

-ық,-ік,-к,-қ

тұнық ,сирек

-ғыш-гіш,-қыш,-кіш жүзгіш, айтқыш,жазғыш

-ғыр,-гір,-қыр,-кір алғыр,білгір,тапқыр

-шақ,-шектартыншақ,сүріншек

-ыңқы,-іңкі,-ңқы,-ңкі басыңқы,салбыраңқы

-ынды,-інді,-нды,-нді жуынды, үйінді, жасанды

-малы,-мелі,-палы,-пелі көшпелі,асырмалы 

-ымды,-імді,-мды,-мді төзімді,қонымды

түзу мылтық

ұшқыр құс

жүйрік ат

мақтаншақ жігіт

ұрыншақ ат

еліңде кәрі болса

Ит жүгіртіп,құс салсаң ,әуейі боларсың.

Ұрыншақ ат жаз жарға жығар,қыс қарға жығар.

Жақсының жағасынан алма,өрісің тарылар.

Сын есім

                                    Қарап отырғанша ,бір нәрсеге жарап отыр

Белгілі батыр әрі шешен Шақшақ Жәнібек  Төле биге сәлем бере келіп:

- Түзу мылтық,ұшқыр құс,жүйрік ат, мақтаншақ жігіт,ұрыншақ ат жидым.Бозбала болып ерлік қылайын ба, үлгі алып билік құрайын ба? Еліңде кәрің болса,жазулы хатың деуші еді,ақыл сұрай келдім,-депті . Сонда Төле би: 

" Өгізді  өрге салма қанатың талар,наданға көзіңді салма,сағың сынар. Досыңа өтірік айтпа,сенімің  кетер,дұшпанға  сырыңды айтпа, түбіңе жетер.Жақсының  жағасынан алма,өрісің тарылар. Қару жисаң,мылтық жи,жаяу жүрсең -таяқ,қарның  ашса -тамақ. Ит жүгіртіп ,құс салсаң ,әуейі боларсың .Ұрыншақ ат жаз  жарға жығар ,қыс қарға жығар. Тымау түбі -құрт болар,тұман түбі -жұт болар. Елге бай құт емес, би құт.Қабырғадан қар жауса атан менен нарға күш ,ел шетіне жау келсе батырлар мен биге күш. Қарап отырғанша ,бір нәрсеге жарап отыр,кәсіп болмай, нәсіп болмас. Менен ақыл сұрасаң ,айтарым ,осы " деген екен.

   Жаман мен жақсы туралы ата-бабаларымыздың айтқандарын оқи отырып,өздерің қандай мінез-құлықтарды жаман, қандай мінез құлықтарды жақсы деп есептейсіңдер ,өз ойларыңды ортаға салып көріңдер.

Жамандар -өтірікші өсегі көп,

Ел-жұрттың іріткі  салар  арасына-ай

Жалған сөзбен бықсытар ел арасын,

Жанбай қалған ағаштың шаласындай.

Жақсы адам елдің басшы серкесіндей,

Жұғымды болар елдің еркесіндей

...Жақсы жігіт  сөзіне сақ тұрады,

Қыранның  қырдан байқар баласындай

                                                           (  Сүйінбай ) 

Өңкей жақсы қосылса,

Бітіреді кеңесті.

Өңкей жаман қосылса,

Шығарады егесті.

Мәмілемен іс бітер,

Бас қосып  қалса көп есті.

Жақсының жолы -жарық күн,

Жаманның жолы-көмескі.

                                                        (  Майлықожа)

Quiz

Сын есімнің мағынасы қандай?

1. Екеу
2. Бесеу
3. Алтау
4. Төртеу

Туынды сын есімді табыңдар

1. Жақсы
2. Алыс
3. Асыранды
4. Жасыл

Сапалық сын есімдерді табыңдар

1. аппақ,сап-сары,жақсы
2. ақылды, ойлы, таулы
3. ұзын бойлы,кең иықты, арқар мүйізді
4. күзгі,елсіз, боранды

Негізгі сын есімді табыңдар

1. Көмірдей
2. Жайлаудай
3. Сары
4. Сүтті

Негізгі сын есімді тап

1. Шыдамды
2. Батыл
3. Адам
4. Рухани

Сын есімдердің бірінші синонимдерін,одан кейін  антонимдерін табыңдар.

Өнегелі,ақылды, жалқау,

Мақал -мәтелдерден сын есімдерді  табыңдар

Өткір пышақ қынға қас, өткір сөз жанға қас.

Қатты жерге қақ тұрар, қайратты ерге бақ тұрар.

қас

жан

сөз

өтірік

қақ

жерге

қатты

ерге

қайратты

бақ

Сын есім туралы не білесіз немесе не білемін деп ойлайсыз?

Білемін

Білгім келеді

Үйрендім

Жаз ,сүт, бұзау, ою, тау, ақыл, өнер,  қырат,  сөз

Берілген зат есімдерден қатыстық сын есім жасаңдар

Берілген сын есімге лайықты зат есім тіркеп жаз.

Ақылды  ,білімді, сабырлы, сөзшең, асау, пысық, жалқау

Бір сын есімге ,бірнеше зат есім.

Қызық

              Ән

Бір зат есімге бірнеше сын есім