Zwarte Piet

• Mediawijsheid
• Wereldoriëntatie
• +1
• Middelbare school
• vmbo lwoo, b
• Leerjaar 3

Zwarte Pietdiscussie

De geschiedenis van Zwarte Piet

Wie zijn er betrokken bij het probleem?

• De bevolking:
• Pro-Zwarte Piet
• Anti-Zwarte Piet
• Rol Overheid
  

Wat betekent: traditie

1. routine
2. herhaling
3. cultuur
4. gewoontes en gebruiken

g

Wat is geen Nederlandse traditie?

1. Sinterklaas
2. Koningsdag
3. Sint Maarten
4. Kerstman

Tradities

• Kunnen tradities veranderen?
• Wat weet je al over de traditie van Zwarte Piet? Is die ook veranderd, door de tijden heen?
  

Kom kort terug op wat in les 1 aan bod is gekomen. Opties voor bespreken:

- Tradities zijn niet statisch/ onveranderlijk, maar juist voortdurend in beweging en ze verschillen per tijd en plaats. Tegelijkertijd zijn sommige tradities heel hardnekkig. Iets is ‘oud’ of ‘jong’ te noemen ten opzichte van iets anders.

- Ook Zwarte Piet hoorde niet altijd bij het Sinterklaasfeest. Pas in de 19e eeuw verscheen hij voor het eerst in het boek van Jan Schenkman.

Deze les duiken we dieper in de geschiedenis van Zwarte Piet.

Wat voel/ denk jij bij Zwarte Piet?

Tijdens deze les duiken we dus in de geschiedenis van Zwarte Piet.

Vraag de leerlingen wat ze denken of voelen, als ze aan Zwarte Piet denken, laat hen dit invoeren.

Benadruk dat je op deze vraag geen goed of fout antwoord kan geven. Je mag gewoon zeggen wat je denkt of voelt. Aan het eind van de les komt dezelfde vraag terug.

Opwarmer

Maar voordat we echt beginnen, een opwarmer. 

Verdeel klas in duo’s (A en B). Alle leerlingen A gaan met de rug naar het bord zitten. Vertel dat er straks op het bord vier afbeeldingen verschijnen. Let op, laat de afbeeldingen pas zien als de leerlingen A met de rug naar het bord zitten! Alle leerlingen B kiezen 1 afbeelding uit en gaan zo precies mogelijk het gezicht beschrijven voor hun duo. Je mag niet dingen zeggen als: “het is het meest linker plaatje” of "de hoed is rood". Alléén het gezicht mag je beschrijven. En het belangrijkste: het woord ‘Zwarte Piet’ mag je ook niet gebruiken. Probeer dus echt te beschrijven wat je ziet. Na een paar minuten draaien alle leerlingen A om, en raden welke afbeelding hun duo had uitgekozen.

Herhaal daarna met 4 nieuwe afbeeldingen op en wisselen van rol.

Dit ga je onderzoeken:

Waarom vinden mensen Zwarte Piet racistisch?

Reproductie poster William H. West minstrel show. Oorspronkelijk gepubliceerd door The Strobridge Litho Co, USA, 1900 (detail).

Zwarte Piet © Gerard Stolk, Creative Commons (detail).

bron vermelden.

Woman smiling during daytime © Creative Commons.

Afbeeldingen ronde 1

Vragen voor reflectie: 

- Wat was makkelijk/ moeilijk? 

- Welke woorden heb je gebruikt? 

- Welke tip geef je mee aan je duo, die zo meteen gaat beschrijven?

A en B wisselen om!

Laat de duo's van rol wisselen, dus nu gaat de ander met de rug naar het bord zitten.

Doe dit voordat je de volgende slide laat zien, daarop staan namelijk de afbeeldingen.

Zwarte Piet

Zwarte Piet is racistisch. Waarom zeggen mensen dat?

Lees samen de hoofd- en subvragen die centraal staan in deze les.

Vertel dat het eerste deel van de les klassikaal is, en dat je daarna zelf een klein onderzoek uitvoert in duo/ groepjes. 

Aan het eind van de les presenteren alle groepjes de resultaten van hun onderzoek aan de rest van de klas. Samen beantwoorden jullie dan de hoofdvraag: 'Waarom zeggen mensen: Zwarte Piet is racistisch?'

Jullie hebben elkaars onderzoeken nodig, om samen de hoofdvraag te kunnen beantwoorden.

Het uiterlijk van Zwarte Piet

Vraag de leerlingen hun ogen dicht te doen en te denken aan Zwarte Piet. Wat zien ze dan voor zich? Help met 'scannen' van top tot teen, terwijl leerlingen ogen dicht houden: hoe ziet het gezicht eruit? De haren, ogen, mond, lippen, oren? Wat voor kleren heeft Zwarte Piet aan, hoe zou je die beschrijven? Waar moet je nog meer aan denken? Etc.

Geef bij de nabespreking leerlingen de kans om nog meer details toe te voegen.

Benoem dat je dus eigenlijk ook kan kijken, met je ogen dicht. Al deze onderdelen zitten in je hoofd, en heb je wel eens in het echt gezien. Maar je hoeft niet meer naar Zwarte Piet te kijken, om ze weer voor je te kunnen zien. Dat komt doordat Zwarte Piet zo'n typisch uiterlijk heeft, en er ook steeds hetzelfde uitziet.

Kritiek op Zwarte Piet

• Op welk onderdeel van het uiterlijk van Zwarte Piet hebben mensen kritiek?
• Waarom hebben ze die kritiek?
  

Zwarte Piet © Gerard Stolk, Creative Commons (detail).

Zwarte Piet kostuum.

Bron: https://www.eventarent.be/en/themafeesten/sinterklaas/zwarte-piet-kostuum-large-rood

Vertel dat veel mensen kritiek hebben op het uiterlijk van Zwarte Piet.

Beantwoord samen de vragen op de slide.

Wat is racisme?

Racisme is het idee dat mensen met een andere huidskleur of afkomst minder waard zouden zijn, alleen maar omdat ze een andere huidskleur of afkomst hebben.

Lees samen de definitie en koppel aan eerdere antwoorden van leerlingen.

Benoem dat we het in deze les specifiek gaan hebben over anti-zwart racisme.

- Discriminatie: ongetwijfeld valt ook de term discriminatie. Discriminatie kan een gevolg zijn van racisme. Discrimineren kan echter ook plaatsvinden op basis van iemands geloof, geslacht of seksualiteit. Alleen als je discrimineert op basis van huidskleur of afkomst, komt dat door racisme.

-Macht: racisme heeft ook te maken met macht: ook daarop gaan we inzoomen tijdens deze les.

Bekijk samen het filmpje.

Opties voor nabespreking:

- Wat vind je ervan, dat deze leerlingen gepest worden vanwege hun huidskleur?

- Wist jij dat dit gebeurt?

- Heb je zelf wel eens zoiets meegemaakt of gezien?

Vertel dat we nog wat concrete voorbeelden van racisme onder de loep gaan nemen.

Bron: NOS-Jeugdjournaal, 12-7-2020.

Wie heeft de meeste kans op een baan? 

De Jong

Yildiz

Tahiri

Nkosi

Jansen

Mohamed

Nguyen

Hassan

Autar

Keskin

De Vries

Dubois

Stel je voor: de volgende mensen gaan solliciteren op een baan. Ze hebben allemaal dezelfde opleiding gedaan en evenveel werkervaring.  Dit zijn hun achternamen. 

- Wie denk je dat de meeste kans heeft om een baan te krijgen?

- Waarom denk je dat?

Laat leerlingen reageren op elkaar.

Onderzoek: racisme arbeidsmarkt

Nederlanders met een niet-Nederlandstalige achternaam hebben 16% minder kans om te worden uitgenodigd voor een sollicitatiegesprek. 

Lex Thijssen, Marcel Coenders en Bram Lancee: ‘Etnische discriminatie op de Nederlandse arbeidsmarkt. Verschillen tussen etnische groepen end de rol van beschikbare informatie over sollicitanten’, in: Mens en Maatschappij (juli 2019). 

Zie ook: https://www.uva.nl/content/nieuws/persberichten/2019/07/gediscrimineerde-sollicitant-kan-weinig-doen-om-baankans-te-vergroten.html?cb 

Lees samen de tekst op de slide. Dit blijkt uit resultaten van onderzoek van de Universiteit van Amsterdam uit 2019.

Vertel:

Veel mensen zeggen dat Nederland een land is waar iedereen dezelfde kansen krijgt en waar iedereen hetzelfde wordt behandeld. Maar helaas is dat niet waar. 

Racisme heeft ook te maken heeft met macht: witte mensen hebben vaker een baan waarbij zij mogen bepalen wie ze aannemen voor een nieuwe baan in hun organisatie. Uit onderzoek blijkt dus dat ze vaker voor iemand kiezen met een Nederlandstalige achternaam, waardoor o.a. zwarte mensen minder kansen hebben bij solliciteren. Ook al hebben ze een even goede opleiding of evenveel werkervaring.

Ook schooladviezen in groep 8 vallen voor kinderen met een migratieachtergrond lager uit dan voor witte kinderen. Docenten schatten de kinderen vaak te laag in, zelfs als hun cito-score hoog is.

Onderzoek: racisme politie

Antwoord op de vraag:

Ben je wel eens racistisch behandeld door de politie?

=

• Witte Nederlanders: 1 op de 25
• Nederlanders van Turkse of Marokkaanse afkomst: 1 op de 3
  
• Nederlanders van Surinaamse afkomst: 1 op de 4

Lees samen de tekst op de slide. Dit blijkt uit resultaten van onderzoek van ...

Vertel: mensen van kleur worden vaker zonder aanleiding aangehouden door de politie dan witte mensen. Ken jij iemand die door de politie racistisch is behandeld? 

Net als bij het voorbeeld van solliciteren, speelt macht hier weer een belangrijke rol. De politie heeft namelijk de macht om jou aan te houden, en daarbij blijkt racisme een rol te spelen. Ze gebruiken die macht in dit geval dus niet goed.

Je afkomst of huidskleur kan dus bepalen hoe je wordt beoordeeld, behandelt, wat je kansen zijn én hoeveel macht je zelf hebt.  

Witte Nederlanders krijgen makkelijker een baan, worden bijna nooit racistisch behandeld door de politie, én hebben vaker banen waarbij ze zelf veel macht hebben.

Wat is de geschiedenis van Zwarte Piet?

1. Middeleeuwen: Zwarte huid

2. 17e-18e eeuw: Kleding en sieraden

3. 19e-20e eeuw: Zwarte schmink

4. 20e-21e eeuw: Karikatuur

Dit zijn de vier deelonderwerpen waar leerlingen onderzoek naar kunnen doen.

Laat leerlingen zelf kiezen of maak groepjes en verdeel de onderwerpen.

Alle onderzoeken dragen bij aan de hoofdvraag ('waarom zeggen mensen dat Zwarte Piet racistisch is?'), die de leerlingen aan het eind van de les samen gaan beantwoorden.

Indien leerlingen eerder klaar zijn, kun je ze de extra opdrachten aanbieden (zie achterin werkblad, analoog).

1. Zwarte huid: middeleeuwen

Jean Bourdichon, St. Nicolaas, in Getijdenboek Anne de Bretagne, 1503-1508. Collectie Bibliothèque nationale de France, Latin 9474, fol. 183v.

1. Zwarte huid: middeleeuwen

Georges Trubert, Aanbidding van de drie koningen, in: Frans Getijdenboek, 1480–90. Collectie Paul Getty Museum, Ms. 48 (93.ML.6), fol. 59.

Lees mij eerst!

Ken jij het verhaal van de drie wijzen uit het oosten? In de bijbel staat dat ze een ster zagen en toen wisten ze: er is een bijzonder kind geboren. Dat was Jezus. De drie wijzen gingen op bezoek bij Jezus. Nu noemen we die wijzen ook wel koningen.

Je ziet de drie koningen op deze afbeelding. Ze staan symbool voor drie werelddelen: Azië, Afrika en Europa. De koning met de zwarte huid staat symbool voor Afrika. 

West-Europa was in de middeleeuwen christelijk. West-Europeanen wilden graag dat de rest van de wereld ook christelijk werd. 

Vergelijk de zwarte koning met deze tekening van zwarte piet. 

Welke overeenkomsten en verschillen kan je vinden? 

Schrijf je antwoord op.

Afbeelding Zwarte Piet:  https://www.straatvlaggetjes.nl/sinterklaas.html  

1.Zwarte huid: middeleeuwen

David Aubert, Maugis vecht met de Saraceense tovenaar Noiron in Aigremont, in: Renaud de Montaubant, Brugge, 1462-1470. Collectie Bibliothèque nationale de France, Ms 5072 Rés., f. 323v.

Lees mij eerst!

Op deze afbeelding zie je een zwarte ridder in gevecht met witte ridders. In de middeleeuwen voerden West-Europese christenen vaak oorlog met mensen die ze wilden bekeren tot het christendom.

De vijand wordt vaak afgebeeld met een zwarte huid.

Vergelijk de zwarte ridder die een vijand is met deze deze tekening van zwarte piet.

Welke overeenkomsten en verschillen kan je vinden?

Schrijf je antwoord op.

En lees daarna ook mij!

Maar er bestaat ook een populaire, zwarte ridder die in de middeleeuwen heilig was. Net als St. Nicolaas werd hij vereerd. Zijn naam is St. Mauritius. Je ziet hem hier. Hij was de belangrijkste heilige voor soldaten en legers. 

Afbeeldingen van zwarte ridders in middeleeuws West-Europa zijn dus soms vijanden, en soms juist heiligen: het tegenovergestelde van elkaar!

Afbeeldingen:

- St. Mauritius, Cathedraal van Magdeburg. © Mar Yung Creative Commons.

- Afbeelding Zwarte Piet: https://www.straatvlaggetjes.nl/sinterklaas.html  

1. Zwarte huid: middeleeuwen

Lees mij eerst!

Deze illustratie komt uit een boek waarin reizen worden beschreven die West-Europeanen maakten naar andere delen van de wereld.

In de verhalen worden feiten en verzinsels door elkaar heen verteld. Waarschijnlijk moeten dit de bewoners van Zuid-India voorstellen, die in peper handelden.

De maker van de tekening heeft deze mensen nooit in het echt gezien. Hij maakte zijn tekening op basis van de tekst. De mensen zien er allemaal een beetje hetzelfde uit.

En lees daarna ook mij!

Het boek waarin de tekening staat heet: 'het boek der wonderen'.

We weten niet zo goed welke dingen in het boek echt gebeurd zijn, en welke niet. Deze afbeelding staat er bijvoorbeeld ook in! West-Europeanen geloofden dat in verre landen dit soort vreemde wezens woonden.

De gekke wezens en de mensen uit verre landen worden allemaal als een 'wonder' gezien: als iets heel bijzonders. 

Maar er staan ook minder leuke dingen in: de West-Europeanen vonden het maar niks dat al die mensen geen christenen waren. Ze vonden ze dus wel wonderlijk, maar ook minderwaardig aan zichzelf.

Vergelijk de zwarte mensen in deze illustratie met deze deze tekening van zwarte piet.

Welke overeenkomsten en verschillen kan je vinden?

Schrijf je antwoord op.

Meester van Mazarine e.a., Peperoogst in Quilon, in: Boek der Wonderen, 1410-1412. Collectie BnF, Français 2810, fol. 84.

Afbeeldingen:

- Meester van Mazarine e.a., De wonderlijke inwoners van Bargu, in: Boek der Wonderen, 1410-1412. BnF, Français 2810, fol. 29v.

- Afbeelding Zwarte Piet: https://www.straatvlaggetjes.nl/sinterklaas.html  

1. Zwarte huid: middeleeuwen

Onderzoeksvragen

Bereid je presentatie voor. Geef antwoord op 3 vragen:

1. Hoe werden zwarte mensen in de middeleeuwen in West-Europa afgebeeld?

2. Wat zijn de verschillen en overeenkomsten tussen die middeleeuwse afbeeldingen en de afbeeldingen van Zwarte Piet uit onze tijd?

3. Bestond er in de middeleeuwen een traditie waarin zwarte mensen op een negatieve manier werden afgebeeld? Waardoor kwam dat?

Tip!

Gebruik deze woorden in je presentatie:

- christendom

- vijand en heilige

- wonder

- minderwaardig

2. Kleding en sieraden: 17e-18e eeuw

Lees mij eerst!

Sinds de 17e eeuw deed Nederland mee aan de Trans-Atlantische slavenhandel. West-Europese landen kochten tot slaaf gemaakte mensen in Afrika, en vervoerden deze mensen vervolgens naar hun koloniën in Noord- en Zuid-Amerika. Daar moesten de tot slaaf gemaakte mensen werken op plantages waar suikerriet, katoen of koffie werd verbouwd. Vaak waren de omstandigheden slecht. Ze werden door de West-Europeanen gevangen gehouden, kregen slecht of weinig voedsel, en werden vaak geslagen.

Michiel van Musscher, Thomas Hees and his Servant Thomas and Nephews Jan and Andries Hees, 1687. Collectie Rijksmuseum Amsterdam.

En lees daarna ook mij!

Sommige tot slaaf gemaakte mensen werden naar Nederland gebracht. Daar waren ze bedienden in de huizen van rijke, witte mensen. Ze zorgden bijvoorbeeld voor paarden of moesten de witte mensen helpen met aankleden of eten brengen. Ook waren ze speelkameraadjes.

Vanaf de 17e eeuw zie je die zwarte bedienden veel op schilderijen. Je ziet hier duidelijk dat het een bediende is. Hij kijkt naar zijn baas (de witte man) en staat naast de tafel, klaar om ergens mee te helpen.

Vergelijk het schilderij met deze afbeelding van Zwarte Piet. 

Welke overeenkomsten kan je vinden?

Schrijf je antwoord op.

Afbeelding:

Maker onbekend, Sint Nicolaas houdt boek, in: Jan Schenkman, Sint Nikolaas en zijn knecht, 1850. Collectie Koninklijke Bibliotheek Den Haag.

2. Kleding en sieraden: 17e-18e eeuw

Lees mij eerst!

Op dit schilderij zie je prinses Maria van Oranje. Het witte jongetje is haar neefje Hendrik. Het zwarte jongetje is één van haar bedienden: zijn naam weten we niet.

De zwarte jongen heeft een paard vast. Dat is niet zijn eigen paard, maar het paard van Maria van Oranje. Hij moest het paard voor haar verzorgen.

Jan Mijtens, Portret van Maria van Oranje (1642-1688), met Hendrik van Nassau-Zuylestein (overleden in 1673) en een bediende, c. 1665. Collectie Mauritshuis Den Haag.

En lees daarna ook mij!

Ook hier zie je een zwarte bediende, die het paard van zijn meesteres vasthoudt. Op het paard zit de keizerin van Rusland, Catharina I.

Vergelijk deze afbeelding van Sinterklaas en Zwarte Piet met de afbeelding van keizerin Catharina I en haar bediende (klik op het oogje hieronder om die afbeelding weer te zien).

Welke overeenkomsten kan je vinden?

Schrijf je antwoord op.

Catharina I

Afbeelding:

- Georg Christoph Grooth, Equestrian Portrait of Empress Catherine I, ca. 1750. Collectie Kadrioru kunstimuuseum Tallinn.
- Intocht Sinterklaas Groningen 2015 © Berkh Creative Commons (detail).

3. Zwarte schmink: 19e-20e eeuw

Lees mij eerst!

Dit is een Amerikaanse reclame voor een theatershow uit 1900, waarin een witte acteur zichzelf zwart schminkt. In de theatershow speelt hij een zwart, tot slaaf gemaakt mens na dat leeft op de plantage. Maar in plaats van de werkelijkheid na te spelen, doet de acteur alsof het leven op de plantage fijn en grappig was. Hij maakt grapjes, doet gek en een beetje dom.

Sinds 1865 was slavernij in Amerika officieel verboden. Maar deze theatershows waarin dat verleden op een komische manier werd nagespeeld waren heel populair.

En lees daarna ook mij!

Dit soort theatershows heten 'minstrel shows'. Rond 1850 kwamen deze minstrel shows ook naar Nederland. Precies in de tijd dat ook Zwarte Piet in het boekje van Jan Schenkman werd 'geboren'.

In Nederland was de slavernij op plantages in Zuid-Amerika op dat moment nog niet officieel verboden. Dat gebeurde pas in 1873.

Vergelijk de afbeelding van de zwart geschminkte minstrel-acteur met deze persoon die Zwarte Piet speelt.

Welke verschillen en overeenkomsten kan je vinden?

Schrijf je antwoord op.

Reproductie poster William H. West minstrel show. Oorspronkelijk gepubliceerd door The Strobridge Litho Co, USA, 1900 (detail).

3. Zwarte schmink: 19e-20e eeuw

Lees mij!

Dit zijn Sjors en Sjimmie: twee karakters uit een film uit 1966.

Sjimmie wordt gespeeld door een wit kind, dat zwart is geschminkt.

Bekijk een fragment uit de film op de volgende slide. Op de slide na de film vind je de vragen.

Filmstill van Sjors en Sjimmie en de Gorilla, 1966.

Bron: http://www.sjors-en-sjimmie.nl/SjoSjiFilms/1968.html

0

4. Karikatuur: 20e-21e eeuw

Lees mij!

Dit is een striptekening uit het boek Kuifje in Afrika. De tekening komt uit 1931 en was eerst alleen zwart-wit. Vanaf 1946 was de strip ook ingekleurd te koop.

Je ziet de hoofdpersoon, Kuifje, op reis in Congo (Afrika). Congo was van 1908-1960 een kolonie van België. 

Hergé, Kuifje in Afrika (detail), 1931-1946, Uitgeverij: Casterman.

Bron: https://www.standaard.be/cnt/qh1fp7h1 

En lees daarna ook mij!

Van 1908-1960 werd Afrika gekoloniseerd door West-Europese landen. België koloniseerde dus Congo. Dat betekende o.a. dat de bewoners van Congo gedwongen werden om voor de Belgische kolonisators te werken. Ze werden slecht betaald of zelfs helemaal niet betaald.

Hoe zie jij de kolonisatie van Congo door België terug in deze afbeelding van Kuifje? Schrijf het antwoord op.