2022 Les 14 Descartes en Spinoza

Wie is er in de volgende les aan de beurt?

Passie in Perspectief

een paradigma is een algemeen geaccepteerd model of algemeen geaccepteerde theorie

een omwenteling van bestaande theorieën wordt een wisseling van paradigma genoemd

en creëert veel onrust

De waarheid van Aristoteles bestond uit de overeenstemming tussen verstand en feitelijke werkelijkheid. De correspondentietheorie (De uitspraak 'regen is nat' is waar, omdat mijn zintuigen dat als feit waarnemen)

Maar op grond van waarneming zijn Aristoteles, en velen na hem, ervan uitgegaan dat de aarde het centrum is van het heelal. Zelfs toen Copernicus wetenschappelijk aantoonde dat de aarde om de zon draait, bleef men dat nog lange tijd ongepast en onaanvaardbaar vinden. Zintuigelijk waarneming is dus niet de meest betrouwbaar bron van kennis. Er kunnen altijd weer 'nieuwe waarheden' blijken.

Andere waarheidstheorieën zijn bijvoorbeeld de consensustheorie - die stelt dat een uitspraak waar is, wanneer een onbegrensd groot aantal mensen dat over alle wenselijke communicatiemiddelen beschikt deze uitspraak zou onderschrijven.
En de coherentietheorie - iets is waar als het coherent (=samenhangend) is met een reeks of systeem van andere uitspraken. 

Die stelt dat een uitspraak waar is, wanneer een onbegrensd groot aantal mensen dat over alle wenselijke communicatiemiddelen beschikt deze uitspraak zou onderschrijven

een coherentietheorie: iets is waar als het coherent is met een reeks of systeem van andere uitspraken. Een bekende uitspraak van Hegel is:

de Verlichting

René Descartes (1596-1650)

In de 16e eeuw begon het wereldbeeld waarin de God van de Bijbel alles bepaalde langzaam maar ingrijpend te veranderen. Het tijdperk van 'de Verlichting' brak aan.

Twee filosofen, die beide in Nederland werkzaam waren, worden wel als grondleggers van de Verlichting beschouwd. Dit zijn René Descartes en Baruch Spinoza.

Descartes' denken was gericht op het zoeken naar onderdelen waar je niet aan kon twijfelen door juist overal aan te twijfelen. Hij wilde bijvoorbeeld graag weten of iets bestaat als je het niet kan aanraken of zien: Je denkt van wel, maar zeker weten doe je het niet. De onzekerheid daarover brengt je aan het twijfelen. Net zoals je kan twijfelen aan het bestaan van engelen. Of het bestaan van de andere kant van de maan.

Of je ziel bestaat, is ook zo'n eeuwig raadsel. Dat zijn allemaal zaken waar je aan kan twijfelen.

En jijzelf, besta jij eigenlijk wel?

Het lijkt een gekke vraag, maar hoe bewijs je dat je bestaat?

Wie Nieuw Atlantis vandaag leest, zal het waarschijnlijk een saai boekje vinden. Dit lijkt op het eerste oog een slechte zaak, maar is in werkelijkheid een teken van het enorme succes van dit onaffe werkje. Het schetst een samenleving waarin de wetenschap het hoogste aanzien geniet. Wetenschappers voeren experimenten uit om de natuur beter te leren begrijpen, om die kennis vervolgens te gebruiken om het dagelijks leven aangenamer te maken. Dit idee wordt samengevat in de beroemdste zin uit het boek: ‘kennis is macht’.  Waar deze vorm van wetenschap nog sciencefiction was in de tijd van Bacon, zijn wij nu niet anders gewend. De ideeën van het boekje hebben zich zo succesvol geïntegreerd in onze maatschappij dat het bijna banaal is om ze aan te prijzen. Een groter succes had Bacon zich niet kunnen wensen.

Het motto van de Verlichting 'Durf te denken' krijgt een vervolg in het werk van Francis Bacon. Hij wordt wel de grondlegger van de moderne wetenschap genoemd. Na zijn dood verscheen postuum het boekje 'Nieuw Atlantis'. Wie Nieuw Atlantis vandaag leest, zal het waarschijnlijk zeer saai vinden. Dit lijkt op het eerste gezicht een slechte zaak, maar in werkelijkheid is het een teken van het enorme succes van dit onaffe werkje.

Nieuw Atlantis schetst namelijk een samenleving waarin de wetenschap het hoogste aanzien geniet.

Sapere aude

Francis Bacon (1561-1626)

Bacon ging een stap verder dan Aristoteles. Hij zei: 'observeren - ja prima, maar het is ook belangrijk om data te genereren.' ....Sleep de handeling naar de juiste wetenschappelijke fase.

1e stap

2e stap

3e stap

Concluderen

Experimenteren

Observeren

Wie Nieuw Atlantis vandaag leest, zal het waarschijnlijk een saai boekje vinden. Dit lijkt op het eerste oog een slechte zaak, maar is in werkelijkheid een teken van het enorme succes van dit onaffe werkje. Het schetst een samenleving waarin de wetenschap het hoogste aanzien geniet. Wetenschappers voeren experimenten uit om de natuur beter te leren begrijpen, om die kennis vervolgens te gebruiken om het dagelijks leven aangenamer te maken. Dit idee wordt samengevat in de beroemdste zin uit het boek: ‘kennis is macht’.  Waar deze vorm van wetenschap nog sciencefiction was in de tijd van Bacon, zijn wij nu niet anders gewend. De ideeën van het boekje hebben zich zo succesvol geïntegreerd in onze maatschappij dat het bijna banaal is om ze aan te prijzen. Een groter succes had Bacon zich niet kunnen wensen.

Wetenschappers voeren experimenten uit om de natuur beter te leren begrijpen, om die kennis vervolgens te gebruiken om het dagelijks leven aangenamer te maken. Dit idee wordt samengevat in de beroemdste zin uit het boek: ‘kennis is macht’.  Waar deze vorm van wetenschap nog sciencefiction was in de tijd van Bacon, zijn wij nu niet anders gewend. De ideeën van het boekje hebben zich zo succesvol geïntegreerd in onze maatschappij dat het bijna banaal is om ze aan te prijzen. Een groter succes had Bacon zich niet kunnen wensen.

Klik op de oogjes en zoek er twee die bij elkaar horen. Sleep die naar de juiste cirkel.

de Verlichting

Plato

Francis Bacon

Descartes

grondlegger moderne wetenschap: observeren, experimenteren, concluderen

kennis door je ogen te sluiten en 'in' jezelf te denken

Cogito ergo sum

alles in de wereld is een tijdelijke afbeelding van een eeuwige 'essentie'

was een atheïst

Kennis is macht

Periode waarin de menselijke rede, bevrijdt van religieuze dogma's, wordt gezien als de weg naar waarheid

Heb God lief boven alles en je naaste als jezelf

kennis door je ogen te sluiten en "omhoog" te denken richting de zuivere ideeënwereld

beredeneerde dat alles is voortgekomen uit de oerstof water

Sapere aude

h: Erasmus

j: Heraclitus

dubbel klik op de oogjes om de tekst weer te laten verdwijnen

zei: 'iedereen mag denken wat hij wil en mag zeggen wat hij denkt'

Een tijdgenoot van Descartes, de filosoof Spinoza, wijst het idee van een persoonlijke God vol overtuiging af. De wijsheid die we zoeken is niet te vinden bij een God die een relatie met de mens zou willen aangaan.

Het goddelijke bestaat wel volgens Spinoza maar valt samen met de Natuur: God is in alles en alles is God (pantheïsme)

Baruch Spinoza (1632-1677)

familieleden niet meer met hem om mochten gaan en hij al zijn bezittingen kwijt raakte.

Ondanks deze tegenslagen en ellende probeerde Spinoza niet, net als Plato en Descartes, de rede tegenover het gevoelsleven te plaatsten en de geest tegenover het lichaam. Een gevoel van haat, verdriet of vrees kun je niet onderdrukken door het weg te redeneren.  In plaats daarvan hebben mensen positieve verlangens als liefde, blijdschap en hoop nodig. Alleen die hebben de kracht om ons naar wijsheid te leiden.

Joodse synagoge Amsterdam

Vanwege zijn ideeën werd Spinoza verbannen uit de Joodse gemeenschap: de cherem werd over hem uitgesproken. Deze vervloeking zorgde ervoor dat zijn

Wijsheid draait volgens Spinoza dus niet om het onderdrukken van verlangens, maar om het richten ervan.

Daarom is scholing voor burgers essentieel. Mensen moeten leren om hun droeve passies (angst, woede, wrok en jaloezie) die niet goed voor hen zijn te beheersen en zich in plaats daarvan door de rede te laten leiden naar datgene wat wel goed voor hen is: verlangens die levenskracht vergroten. 

Zelfkennis en kunnen samenleven hangt daarom voor Spinoza met elkaar samen: Iemand die een goede verhouding heeft met zichzelf, kan zich namelijk ook beter verhouden tot anderen.

De rede en de wil mobiliseren slechts onze geest. Daarom is het noodzakelijk dat naast de rede ook onze gevoelens en verlangens