1.4 De Nederlandse Opstand

• Geschiedenis
• Middelbare school
• vmbo b
• Leerjaar 1

Welkom in de geschiedenisles!

Wat gaan we doen vandaag?

• Lesdoelen
• Herhaling
• De Nederlandse Opstand
• Opdrachten
• Afsluiting  
  

Lesdoelen

Aan het eind van deze les:

• Kun je voorbeelden geven van een verandering en een continuïteit in een geschiedenis context.

• Kun je beschrijven hoe de Nederlanden werden bestuurd onder Filips II.

• Kun je benoemen hoe de Nederlandse Adel probeerde de onrust in de Nederlanden op te lossen

• Kun je verklaren hoe de onrust in de Nederlanden leidde tot de Opstand

Lesdoelen

Aan het eind van deze les:

• Kun je een overzicht geven van hoe de 80jarige oorlog verliep. 

• Kun je benoemen wat de gevolgen waren voor de komst van Alva.

• Kun je uitleggen hoe de Nederlanden onafhankelijke werden. 

Continuïteit en Verandering

• Anders en hetzelfde 

• Continuïteit --> hetgeen dat hetzelfde blijft

• Verandering --> hetgeen dat veranderd

• Voorbeeld: Industriële revolutie

Continuïteit en Verandering

• Zijn de volgende een continuïteit of een verandering ?

1. De drukpers, 1453, is een nieuwe manier van het snel produceren en drukken van boeken.
   
2. Mensen geven informatie aan elkaar door, door middel van communicatie zoals spreken, schrift, afbeeldingen etc.
   
3. De reformatie ontstaat.
   
4. Karel V implementeert een bestuur berust op centralisatie
5. Edelen in de Nederlanden behouden hun privileges. (particularisme)
   
6. Om de protestanten uit te roeien wordt de inquisitie in het leven geroepen.
   

Nederlandse gewesten onder Karel V in 1543. 

Bestuur van de Nederlanden

• Elk van de zeven gewesten had een eigen bestuur: de gewestelijke staten. 
• Zij namen vooral beslissingen die hun eigen gewest aangingen. Ze hadden hun eigen regels en wetten. 
• Het was een  heel gedoe om belastingen op te halen (moest veel onderhandeld worden en de oude privileges moesten eerst vastgelegd worden.)
• De landvoogd(es) is de representant van de keizer. 
• Binnen ieder gewest werd er een plaatsvervanger van de keizer aangesteld: de Stadhouder

Film Michiel de Ruyter

Centralisatie van het bestuur

• Alles vanuit één punt besturen is veel handiger --> centralisatie 
• Om dit vorm te geven ging hij verder met een al bestaand gebruik, hij liet alle afgevaardigden bij elkaar komen in de Staten-Generaal. 
• Karel creëerde een rechtbank in Mechelen en  stelde speciale raden in die hem adviseerden.
• Niet iedereen, vooral edelen maar ook sommige burgers, was blij met deze veranderingen. Ze vonden dat de acties van Karel in strijd waren met hun privileges. 

Het bestuur van de Nederlanden onder de Habsburgers.

Particularisme 

Het streven van steden en gewesten om zo onafhankelijk mogelijk te zijn.

• Eigen bestuur
  
• Eigen wetten en regels
  
• Eigen rechtspraak
  

Centralisme

Het streven de vorst om voor een groot van zijn gebied één centraal bestuur en rechtspraak op te zetten.

• Hoofdstad Brussel
  
• Rechtbank Mechelen
  

Extra uitleg >>

https://www.youtube.com/watch?v=VhoeGUeKlZ4&ab_channel=JoostvanOort-JORTgeschiedenis

Leg in je eigen woorden uit wat particularisme is

Het Smeekschrift

• De onrust in de Nederlanden nam toe halverwege de 16de eeuw.
• In 1566 werd het Smeekschrift aangeboden door een groep Nederlandse edelen aan Margaretha van Parma.
• De werkzaamheden van de inquisiteurs werd tijdelijk gestopt.
  

Smeekschrift der Edelen, 5 april 1566.

In naam van vierhonderd edelen bood het Verbond der Edelen op 5 april 1566 aan landvoogdes Margaretha van Parma het Smeekschrift aan. Hierin vroegen ze om een verzachting van de Inquisitie. Een afvaardiging van tweehonderd edelen kwam in optocht naar het paleis in Brussel, waar de adviseur van Margaretha, Karel van Berlaymont, ze neerbuigend ‘des gueux’ (bedelaars) noemde. De benaming ‘geus’ verspreidde zich daarna snel door de Lage Landen als een eretitel voor de opstandelingen. Ze leken succes te hebben, want de plakkaten tegen ketters werden tijdelijk verwijderd. Na dit eerste smeekschrift volgden er nog een tweede op 30 juli 1566 en derde in februari 1567. De smeekschriften hadden echter weinig invloed op de Inquisitie en onderdrukking.

Beschrijving
In de linker kantlijn van het smeekschrift schreef Margaretha op 6 april haar reactie aan de edelen. Vertaald uit het Frans luidt de tekst:

‘Hare Hoogheid gehoord hebbend wat er wordt gevraagd en verzocht door de inhoud van dit verzoekschrift, is wel besloten iemand naar Z.M. te zenden om het hem voor te leggen en voor Haar alle goede diensten te doen, die Hare Hoogheid zal menen te kunnen dienen om Zijne genoemde Majesteit er toe te disponeren en te brengen om in te willigen het verzoekschrift van de smekelingen die op niets anders moeten hopen. […]Hare Hoogheid zal bevel geven, dat zowel door de inquisiteurs, op plaatsen, waar die tot nu toe al zijn, als door de rechters met discretie en matiging zal worden opgetreden, zodat niemand reden heeft zich erover te beklagen. Hare Hoogheid verwacht ook van de smekelingen, dat zij zich zodanig zullen gedragen, dat zij niet tot andere maatregelen gedwongen wordt. En men kan goede hoop hebben, dat door de goede diensten van Hare Hoogheid Z.M. ertoe gebracht zal kunnen worden om ook de gebieden, waar nu inquisitie is, hiervan vrij te stellen. De koning heeft zich immers hierover al uitgesproken naar aanleiding van het verzoek van de voornaamste steden van Brabant, dat zij niet met de inquisitie zullen worden belast. Hare Hoogheid zal des te vrijmoediger stappen ondernemen bij Z.M. om het bovengenoemde doel te bereiken, omdat ze het voor zeker houdt, dat de smekelingen niet van plan zijn om iets te vernieuwen op het punt van de oude godsdienst, die in deze landen wordt beleden, maar dat ze deze zullen handhaven en bewaren met al hun macht.’

Bron: https://www.koninklijkeverzamelingen.nl/collectie-online/detail/3b8c0a17-8987-53e0-9061-4f11bc972870

Achtergrond: Hendrik van Brederode biedt Margaretha van Parma het Smeekschrift der Edelen aan, 5 april 1566. (Wikimedia Commons)

De Beeldenstorm

• Door het matigen van de inquisiteurs kregen de protestanten meer moed.
• Ze kwamen nu weer openlijk bij elkaar. Hiervoor kwam men in hagenpreken bij elkaar in het geheim.
• Men moest katholieke kerken overnemen, maar eerst moesten dan de beelden worden ''verwijderd'' (iconoclasme).
• Na een aantal felle preken brak de Beeldenstorm uit in 1566.
  

Achtergrond: beeldenstorm in een kerk door Dirck van Delen, 1630.

'Hagepreek buiten Utrecht', schilderij van Bastiaan de Poorter, 1860.

Een hagenpreek was een bijeenkomst in een open veld.

Hagenpreken werden in de Nederlanden gehouden door calvinisten, omdat openlijke geloofsuitoefening hen verboden was.

De hagenpreken vonden plaats vanaf ongeveer 1562.

De komst van Alva

• Margaretha van Parma wilde dat de  stadhouders een einde maken aan de Beeldenstorm.

• Niet alle stadhouders deden dat --> Willem van Oranje
• Filips II was woedend over de beeldenstorm. Hij stuurde zijn beste generaal, Hertog Alva, naar de Nederlanden om de taken van Margaretha over te nemen.
  
• Hertog Alva richtte een nieuwe rechtbank op om de boosdoeners van de beeldenstorm te straffen: de Raad der Beroerten.
  

Theodor de Bry, Vergelijking tussen Oranje en Alva, met op de achtergrond de Spaanse Furie, ca. 1577. Links Willem van Oranje begeleid door de personificaties Eer (Honor), Rijkdom (Divitiae) en Wijze Raad (Prud. Cons.). Rechts Alva tussen Valsheid (Fallacia) en Afgunst (Invidia).

Bron: https://overdemuur.org/het-wilhelmus-niet-onze-nederlandse-identiteit-maar-een-edelman-in-nood/

Schilderij van Fernando Álvarez de Toledo, 3rd hertog of Alba (1507-1582) door Titiaan, 1549.

Het graafschap Nassau

Pamflet in naam van Willem van Oranje

https://www.vgnkleio.nl/bronnen/pamflet-in-naam-van-willem-van-oranje/`

https://www.dbnl.org/tekst/geur004nede01_01/geur004nede01_01_0003.php

Tachtigjarige Oorlog 

• Indirecte oorzaken: Hertog Alva komt naar de Nederlanden, Raad van Beroerten, Tiende penning, slechte oogst, reformatie, hagenpreken, de Beeldenstorm
• Directe oorzaak: Inval van Willem in de oostelijke Nederlanden. 

Gebeurtenis: De tachtigjarige oorlog breekt uit (1568 - 1648)

• Korte termijn gevolg: Willem van Oranje vlucht naar Duitsland, Holland en Zeeland sluiten zich aan bij Willem, Raad van Beroerten, Tiende penning
• Lange termijn gevolg: Watergeuzen

De Spaanse Furie

• In 1576 trokken Spaanse troepen plunderend door Antwerpen.  De hel op aarde.
• Antwerpen was niet de enige die getroffen werd, ook anders steden in de zuidelijke Nederlanden werden getroffen door deze Spaanse Furie.
• Wat was hiervoor de oorzaak? 
• --> De bevelhebber van de troepen, Requesens, was in 1576 overleden. Nu hadden de troepen geen leider meer, kregen ze geen loon meer en leden ze honger. 
• Pacificatie van Gent (1576)

De Spaanse Furie door anoniem, ca 1585.

Luis de Zúñiga y Requesens

Achtergrond: allegorie op Pacificatie van Gent, naar Adriaen Pietersz. van de Venne.

Bekijk de bron en beantwoord de vragen.
1. Over welke gebeurtenis gaat de bron?
2. Leg uit aan de hand van twee beeldkenmerken dat men hier kan spreken over een ''hel op aarde''.

Achtergrond: de Spaanse Furie door anoniem, ca 1585.

De Unie van Utrecht / Atrecht

• Na de pacificatie blijven er problemen rondom godsdienst. --> wie moest er beslissen over welk geloof moest worden beleid? De Staten-Generaal of de gewesten zelf?
• Veel calvinisten nemen met geweld de macht over in de steden. 
• Een aantal gewesten in het zuiden besloten vrede te sluiten met Filips II --> Unie van Atrecht , 1579
• Als reactie hierop sloten de gewesten die door wilde met de opstand ook een overeenkomst --> Unie van Utrecht, 1580

Unie van Utrecht (oranje)

Unie van Atrecht (blauw)

Achtergrond: de Unie van Utrecht, 1579 door Joseph-Denis Odevaere, 1815 - 1830.

Vogelvrij

• Dit alles ging Filips II veel te ver, hij verklaarde Willem van Oranje vogelvrij. 
• Willem reageerde hierop met een apologie (verweerschrift). De koning zou volgens Willem de rechten en privileges van zijn onderdanen hebben geschonden en geen gewetensvrijheid toegestaan.
  

• Wat voor soort bron is dit? --->
  

Willem van Oranje brengt in 1581, het jaar dat hij vogelvrij wordt verklaard, de kapittelgoederen in Breda onder controle van zijn raad en zijn rekenkamer. 

http://www.marceltettero.nl/m.tettero/Watergeuzen/Vogelvrij.html

Afzweren

                                                                                                                              Wat voor soort bron is dit? -------->

• Het tegenoffensief
• De Spaanse schatkist was weer vol, soldaten konden weer betaald worden. 
• De opstandige gewesten waren niet in staat de Spanjaarden te verslaan. 
• Vroegen hulp aan Frankrijk. Boden de heerschappij aan de hertog van Anjou. 
• Plakkaat van Verlating, 1581.
  

De eerste pagina van de gedrukte versie van het plakkaat. Geschreven in 1581.

Ondertekening van het plakkaat, schilderij van Johannes Hinderikus Egenberger.

Benoem een oorzaak-gevolg relatie uit deze les.

Welke veranderingen en continuïteiten kunnen we uit de voorgaande tekst halen?

Welke gevolgen had de komst van Alva? (gebruikt antwoordstructuren!)

Opdrachten

• 1,4 - De Nederlandse Opstand
  
• Opdrachten: 1, 3, 4, 6, 9, 12
  
• Informatieboek blz: 18 t/m 21
  
• Werkboek blz: 17 t/m 20
  

Klaar? Steek je hand op!
Schrijf deze opdrachten in je planner!

Afsluiting

Aan het eind van deze les:

• Kun je voorbeelden geven van een verandering en een continuïteit in een geschiedenis context.

• Kun je beschrijven hoe de Nederlanden werden bestuurd onder Filips II.

• Kun je benoemen hoe de Nederlandse Adel probeerde de onrust in de Nederlanden op te lossen

• Kun je verklaren hoe de onrust in de Nederlanden leidde tot de Opstand

Afsluiting

Aan het eind van deze les:

• Kun je een overzicht geven van hoe de 80jarige oorlog verliep. 

• Kun je benoemen wat de gevolgen waren voor de komst van Alva.

• Kun je uitleggen hoe de Nederlanden onafhankelijke werden. 

Fijne dag!