Thema 3 Nederland voor 1940, een uniek land: KA22

• Geschiedenis
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

Thema 3 - Nederland voor 1940, een uniek land

KA 22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat

Tijd van ontdekkers en hervormers, 1500-1600

 Nederland voor 1940, een uniek land: KA 22, 24, 25,32, 34, 35

 

22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat.

24 - De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse republiek

25 - Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie

32 - Discussies over de 'sociale kwestie'.

34 - Voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politieke proces.

35 - De opkomst van emancipatiebewegingen

Kenmerkende aspecten bij thema 3

KA 22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat

De ontwikkeling van het denken: KA 19,20, 26, 27 

 

19 - Het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling

20 - De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke oudheid

26 - De wetenschappelijke revolutie

27 - Rationeel optimisme en 'verlicht denken' dat werd toegepast op alle terreinen van de samenleving; godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen

Kenmerkende aspecten bij thema 4

KA 22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat

Reformatie

Verlichting

Democratische revoluties

Industrialisatie

Wetenschappelijke revolutie

Humanisme

Renaissance

Sociale kwestie

 Nederland voor 1940, een uniek land

 

22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat.

KA 22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat

Aan het einde van de middeleeuwen omvatte 'de Nederlanden' een gebied dat ongeveer het tegenwoordige Noord-Frankrijk, België, Luxenburg en Nederland omvat.

Samenraapsel van 17 verschillende graafschappen, hertogdommen en bisdommen (gewesten).

Grote verschillen tussen de gewesten, maar ook overeenkomsten:

- hoge mate van verstedelijking (voor die tijd!)

- welvarend door bloeiende handel (voornamelijk zuid)

- door privileges gewend aan grote mate van zelfstandigheid (denk aan leenstelsel en opkomst steden)

De Nederlanden

KA 22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat

Begin 15e eeuw kwam het grootste gedeelte van de Nederlanden in handen van keizer Karel V.

Breidt in de 16e eeuw zijn rijk uit (zie kaartje).

Het besturen van een groot rijk is lastig - Karel maakt gebruik van feodale stelsel. Hij laat zich in de Nederlanden vertegenwoordigen door een landvoogd. Ook heeft elk gewest een eigen stadhouder (adel)

Karel V en centralisatie

KA 22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat

Karel streeft naar een meer centralistisch bestuur. (centralisatie)

Staten generaal - Karel laat afgevaardigden uit zijn gebieden naar Brussel komen om te overleggen. Doel; minder rondreizen, meer eenheid binnen rijk creëren (wetgeving). Ook rechtsspraak, belastingstelsel en bestuur werden gemoderniseerd. 

Karel wil dus af van de grote vrijheid van gebieden en edelen binnen zijn rijk! Meer eenheid, meer zeggenschap!

Rechters en ambtenaren worden benoemd op basis van kunde, niet op basis van afkomst.

Karel V en centralisatie

KA 22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat

Naast al deze maatregelen trachtte de katholieke Karel V met hand en tand de reformatie (KA21) te bestrijden. 

Ketters (ongelovigen. Lees; iedereen die niet katholiek was) werden streng gestraft (vaak doodstraf).

De strenge godsdiestwetten van Karel werden ook wel de bloedplakkaten (een plakkaat is een wet) genoemd.

In de Nederlanden niet blij met het beleid van Karel; 

• Steden: aantasting zelfbestuur en privileges
• Adel: steeds meer ambtenaren en leken, ging ten koste van hun invloed
• In de Nederlanden grote tolerantie aanhangers reformatie (protestanten). Kettervervolgingen vielen dus slecht.

Karel V en centralisatie

KA 22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat

22.1. Welk gebied werd aan het eind van de middeleeuwen bedoeld met ‘de Nederlanden’?

• Het gebied dat nu bekend staat als Nederland, België en Noord-Frankrijk.

22.2. Waardoor was men in de Nederlanden gewend geraakt aan een hoge mate van zelfbestuur?

•  De gewesten en steden hadden in de loop van de tijd steeds meer privileges gekregen, waardoor ze gewend raakten veel dingen zelf te mogen beslissen

Vragen

A 22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat

Tegen Karels beleid was wel weerstand, maar er was geen sprake van opstand. Dat veranderde pas toen Karels zoon Filips II aan de macht kwam.

Filips maakt een rondreis door zijn rijk. Daarna laat hij het noorden voor wat het is. Stelt Margaretha van Parma (halfzus) aan als landvoogdes (zijn plaatsvervanger).

Situatie Nederlanden:

- hoge voedselprijzen (misoogsten)

- onrust over kettervervolgingen

- Dalende invloed lokale edelen

1566: Een groep edelen dienen een 'smeekschrift' in bij Margaretha, vragen kettervervolgingen te stoppen en herstel oude rechten adel.

Filips II en de beeldenstorm

KA 22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat

Margaretha wil zonder overleg met Filips weinig beloven aan de edelen. Wel belooft ze de kettervervolgingen tijdelijk te stoppen.

In de periode dat het protestantisme minder werd vervolgd durfden een aantal radicale calvinistische predikanten openlijk kritiek te uiten op de koning en de katholieke kerk.

Beeldenstorm - oproep tot zuivering kerkgebouwen (calvinisten hadden veel kritiek op de rijkdom van de katholieke kerk, wat zich o.a. uitte in rijk versierde kerken.

1566 - In twee maanden tijd trok er een beeldenstorm door de Nederlanden (van zuid naar noord). Katholieke kerken werden geplunderd.

Filips II en de beeldenstorm

KA 22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat

Filips reageerde woedend op de beeldenstorm. 

Stuurt zijn beste generaal, de hertog van Alva, met een groot leger naar de Nederlanden om de 'opstand' te onderdrukken.

Alva vervangt Margaretha als landvoogd.

Filips II en de beeldenstorm

KA 22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat

22.6. Waarom werd er een Staten-Generaal ingesteld?

• Zodat de landsheer niet naar alle gewesten individueel hoefde te reizen, maar de vertegenwoordigers van de gewesten allemaal naar hem kwamen op een centrale plaats. Dat scheelde een hoop tijd.

22.8. Leg (voor elke groep apart) uit waarom ze ontevreden waren met het beleid van Karel V: de protestanten, de steden, de adel. 

• De protestanten: Karel wilde maar één geloof toestaan, het katholicisme. Protestantse godsdiensten mochten dus niet meer.
•  De steden: Karel wilde overal dezelfde wetten, terwijl de steden gewend waren hun eigen wetten en regels op te stellen. Dat wilden de steden graag blijven doen, en daarom waren ze het niet eens met Karel.
  
• De adel: omdat Karel steeds meer niet-adellijke bestuurders en rechters aanstelde, vielen voor veel edelen invloed en inkomsten weg.

Vragen

A 22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat

Toen Alva aankwam in de Nederlanden was de beeldenstorm al voorbij.

Toch wil Alva een voorbeeld stellen.

Raad van Beroerten - rechtbank die de deelnemers aan de beeldenstorm moest berechten. Kreeg in de volksmond de bijnaam 'bloedraad' wegens het grote aantal doodvonnisen.

De raad van beroerten had als gevolg dat veel mensen uit de Nederlanden wegvluchten, waaronder edelen, zoals Willem van Oranje.

Alva en het begin van de opstand

KA 22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat

De naar het Duitse rijk gevluchte Willem van Oranje, wil de Nederlanden binnenvallen. Stelt op eigen kosten een leger samen en valt de Spanjaarden in 1568 aan bij Heiligerlee.

De Slag bij Heiligerlee is niet succesvol voor Willem, toch een belangrijk moment. Met de Slag bij Heiligerlee laten historici de Nederlandse opstand of de Tachtigjarige oorlog beginnen.

Met zijn aanval op de Spanjaarden ontketent Willem een soort burgeroorlog. De Nederlanden (voornamelijk de steden) raakten verdeeld. Sommige bleven trouw aan de Spaanse koning, anderen sloten zich aan bij het verzet. 

De opstandelingen noemen zichzelf Geuzen.

Alva en het begin van de opstand

KA 22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat

22.15. Leg het verband uit tussen de komst van Alva

en de Beeldenstorm.

• De Beeldenstorm maakte Filips II zo boos dat hij besloot zijn beste generaal, Alva, met een leger te sturen om de orde te herstellen.

22.16. Waarom was de Opstand aanvankelijk meer een burgeroorlog dan een echte opstand?

• Omdat sommige gewesten en steden aan de kant van Filips II stonden en meevochten tegen de opstandelingen. 

Vragen

A 22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat

De eerste jaren van de opstand waren weinig succesvol.

1575 - Spaanse schatkist leeg. Soldaten beginnen te muiten.

Het spaansgezinde Antwerpen wordt door Spaanse huursoldaten aangevallen en geplunderd.

Andere Spaansgezinde steden sluiten zich daarom aan bij de opstand. 

Pacificatie van Gent 1576 - Om zich te kunnen focussen op de strijd met Spanje werden alle godsdienstige verschillen aan de kant geschoven. Strijd tegen Spaanse koning wordt prioriteit. 

Eindelijk succes

KA 22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat

Na de Pacificatie is de strijd van de opstandelingen een stuk effectiever.

Maar men strijdt wel tegen het grootste rijk te wereld.

Na de aanstelling van de hertog van Parma, verliest de opstand haar momentum.

Parma verovert een aantal steden in de zuidelijke Nederlanden. En dreigt:

- Steden die zich aansluiten bij Spanje geen straf

- Steden die doorvechten zouden worden geplunderd

Een aantal steden zweren Filips weer trouw in de Unie van Atrecht.

Noord en zuid

KA 22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat

Als reactie op de Unie van Atrecht besloten de noordelijke gewesten in een eigen unie, de Unie van Utrecht, verder te gaan met de opstand.

De Unie van Utrecht in 1579 wordt door historici ook wel gezien als het begin van Nederland.

Noord en zuid

KA 22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat

22.19. Waarom werd de Unie van Atrecht gesloten?

• Daarvoor zijn twee redenen. Allereerst beloofde de nieuwe, succesvolle landvoogd (de hertog van Parma) om steden die zich aansloten bij Spanje genade te geven, maar anderen genadeloos te straffen. Veel steden in het zuiden, waar Parma was, kozen toen eieren voor hun geld. Daarnaast waren in het katholieke zuiden veel mensen boos toen in Holland en Zeeland juist katholieken werden vervolgd door protestanten, terwijl was afgesproken dat die met rust zouden worden gelaten. Om die twee redenen besloot een aantal gewesten zich weer bij Spanje aan te sluiten.

 

22.20. Waarom werd de Unie van Utrecht gesloten?

• Dat was een reactie op de Unie van Atrecht. De overgebleven gewesten moesten nu beslissen of ze dan wel verder moesten gaan. Ze besloten dat gezamenlijk inderdaad te doen, en sloten toen de Unie van Utrecht.

 

Vragen

A 22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat

In de jaren na de Unie van Utrecht gaat de strijd door. 

Willem van Oranje vogelvrij.

Het volgelvrij verklaren van Willem was voor de Noordelijke gewesten de druppel. Ze wilden nu af van Filips als hun vorst.

Zij verklaarden dat plechtig in een document; De Acte van Verlatinghe.

Een voor die tijd ongehoorde stap. Een koning was door God aangesteld, die kon niet worden afgezet! Of toch wel...?

De acte van Verlatinghe

KA 22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat

De acte van Verlatinghe

https://www.lessonup.com/nl/lesson/Pg8N8kXAFPeKCNQhh?utm_source=app&utm_campaign=shared-lesson-app&utm_content=1673878490986&utm_medium=shared-link

Nu met de Acte van Verlatinghe afstand was genomen van Filips II als landheer moest men opzoek naar een nieuwe vorst.

Niemand leek zin te hebben om koning te worden van een bende opstandelingen (lag politiek ook wel erg gevoelig).

1588 - Dan maar zonder koning. De Unie van Utrecht wordt de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Een land zonder koning, geregeerd door edelen en burgers. Uniek voor die tijd.

De strijd met de Spaanse koning ging nog wel even door, tot 1648.

De acte van Verlatinghe

KA 22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat

Moord op Willem van Oranje

Balthasar Gerards was omstreeks 1557 geboren, kwam uit het Vrijgraafschap Bourgondië en was een overtuigd katholiek. Nadat hij het Banedict van Filips had gelezen, nam hij zich gedreven door zijn geloof voor om de klus te klaren en Willem van Oranje te vermoorden. Hij bereidde zijn daad zorgvuldig voor en probeerde verschillende keren in de buurt van zijn doelwit te komen. In 1584 werd Gerards tijdens een poging in de buurt te komen van Willem van Oranje tegen zijn zin aangenomen als diens dienstbode en werd uitgezonden naar Frankrijk. Op de terugreis kocht Gerards van het reisgeld twee pistolen van Franse soldaten alvorens hij terugkeerde naar Delft.

https://isgeschiedenis.nl/nieuws/de-moord-op-willem-van-oranje

22.21. Waarom werd de Acte van Verlatinghe opgesteld?

• De gewesten van de Unie van Utrecht waren zo boos over de vogelvrijverklaring van hun leider Willem van Oranje door Filips II, dat ze besloten dat ze de laatste niet meer wilden als hun landsheer.

22.22. Waarom waren de Acte van Verlatinghe en de vorming van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden uniek voor Europa in die tijd?

• Omdat tot die tijd nog nooit een land in Europa had besloten om zijn koning af te zweren, en al helemaal niet om dan ook nog zonder een andere vorst verder te gaan (maar als republiek).

Vragen

A 22 - Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van de Nederlandse staat

www.npostart.nl