3. Literatuurgeschiedenis literatuur en taal

• Nederlands
• Middelbare school
• vmbo t, mavo, havo, vwo
• Leerjaar 4

Lesdoel

Na deze les ken je een aantal belangrijke theoretische begrippen over de middeleeuwse literatuur.

Je hebt geoefend met het toepassen van deze kennis.

Literatuur en taal

Vandaag:

• vragen theorie paragraaf 3
• korte herhaling stof
  
• Uitleg/verdieping literatuur en taal
• Hoe klonk de middeleeuwse taal

De middeleeuwse maatschappij was theocentrisch. Wat betekent dat?
In het dagelijks leven ...

1. ... staat de wetenschap centraal.
2. ... staan God en godsdienst centraal.
3. ... staan geld en economie centraal.
4. ... staat iemand die Theo heet centraal.

Het feodale stelsel (of leenstelsel) houdt in dat.....

1. De koning zijn land zelf bestuurt met behulp van ministers
2. De koning het bestuur van delen van het rijk aan de adel overliet, in ruil voor trouw

Waar was de kunst in de Middeleeuwen vooral te vinden?

Middeleeuwse literatuur is bedoeld om .....

1. te lezen
2. te luisteren

Handschrift verwijst naar

1. De manier waarop iemand schreef
2. Het lettertype dat werd gebruikt
3. Geschreven tekst door de monniken

Vanaf wanneer werd de poëzievorm van verhalen overbodig en werden verhalen in proza omgezet?

Welke tekst wordt beschouwd als de oudste Nederlandse tekst?

1. Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic anda thu wat unbidan we nu?
2. Wildi u liefde te mi werts vesten, Ick sal u consten leeren sonder ghelijcke
3. So lange lach si hem an, Dat hi haer seggen began, Dat hi haers broeder doot hadde gesworen
4. God, die vander maghet was gheboren, Om dat hi niet en woude laten verloren Dat hi met sinen handen hadde gemaect

Wat is een kenmerk van wiegendruk of incunabelen?

1. Er ontstond een nieuw lettertype, de drukletter
2. Het lettertype leek erg op schrijfletters

Wat betekent 'Diets'?

1. Diets is de taal die iedereen sprak in de Middeleeuwen
2. Diets is de overkoepelende term voor verschillende dialecten in Nederland

Herhaling

Middeleeuwen 

historische context

De middeleeuwen duren van 500 tot 1500 en zijn verdeeld in de vroege middeleeuwen (500-1000), de hoge middeleeuwen (1000-1300) en de late middeleeuwen (1300-1500)

In de late middeleeuwen worden de steden langzamerhand  steeds belangrijker en de burgers in de steden krijgen steeds meer macht. Het oude leenstelsel waarin de adel alle macht had, begint af te brokkelen. 

In de hoge middeleeuwen onstonden de eerste steden in West-Europa en tegen betaling krijgen ze een zekere mate van zelfstandigheid. Dit is de tijd waarin de indrukwekkende kathedralen worden gebouwd en de eerste universiteiten ontstaan. In deze periode begint ook de Nederlandse literatuur.

De vroege middeleeuwen zijn voor de Nederlandse literatuur minder belangrijk, omdat er geen teksten zijn overgeleverd. Het is de tijd van de adel (ridders) en de geestelijken (priesters en monniken). Wie niet tot een van deze twee groepen behoorde, had niets te vertellen. De adel verdeelt het land door middel van het leenstelsel. De hoogste vorst leent land uit aan andere edellieden. Die zijn "de baas" in het gebied dat ze geleend hebben. In ruil daarvoor moeten ze trouw aan de vorst zweren en belasting betalen. Er waren nog geen steden in wat nu Nederland heet.

Het leven in de middeleeuwen

• De middeleeuwse cultuur is theocentrisch. God en alles wat met godsdienst (Rooms-Katholiek) te maken heeft, staan centraal. 
• Het leven na de dood is belangrijker dan het leven zelf. Een bekende spreuk is memento mori: gedenk te sterven. Probeer om in de hemel te komen.
• De priesters en de monniken (de geestelijkheid) hebben daarom het meeste te vertellen. Zij zijn de belangrijkste stand.

Het leven in de middeleeuwen

De tweede belangrijke stand was de adel. De adel had de wereldlijke macht verdeeld via het feodale stelsel ook wel het leenstelsel genoemd. Daarbij leent de koning (leenheer) zijn grond aan de leenmannen.

De leenheer verdeelt zijn grond in kleinere gebieden en leent  die uit aan zijn leenmannen (vazallen). In ruil voor het gebruik van de grond helpen de leenmannen hun leenheer als er gevochten moet worden. Essentieel is de onvoorwaardelijke trouw tussen leenman en leenheer.

De leenmannen kunnen de hun toebedeelde grond weer opdelen in kleinere gebieden en die weer uitlenen aan onderleenmannen (ondervazallen).  Ook hier geldt dat onvoorwaardelijke trouw essentieel is en dat de onderleenmannen hun leenheer helpen als er gevochten moet worden.

Het leven in de middeleeuwen

• De middeleeuwse maatschappij was een standenmaatschappij. Gedurende het grootste deel van de middeleeuwen waren er maar twee standen: de geestelijkheid en de adel. 
• Pas vanaf de late middeleeuwen wordt een derde stand belangrijk: de burgerij, de inwoners van de steden.

Literatuur in de middeleeuwen

• Uit de vroege middeleeuwen is geen Nederlandse literatuur overgebleven, men schreef in het Latijn. 
• Verhalen werden niet opgeschreven, alleen verteld --> orale literatuur. 
• Pas in de hoge middeleeuwen begint men heel af en toe verhalen op te schrijven op perkament.

Kenmerken middeleeuwse literatuur

• Mondeling doorgegeven: geschreven in dichtvorm. 
• Het is gemeenschapskunst, geschreven voor de groep, eenvoudig en meestal anoniem. 
• Theocentrisch: alles is op god gericht is.
• Didactisch/moraliserend: er moet iets te leren zijn (didactisch) en er moet in duidelijk worden wat goed en slecht is (moraliserend).
  
  

Kenmerken middeleeuwse literatuur

• Niet bedoeld om te lezen, maar om te beluisteren
  
• Troubadours: schrijvers/componisten
  
• Minstrelen / jongleurs: degenen die de teksten ten gehore brachten
  
• Rijmende teksten: beter te onthouden
  

Gemeenschapskunst

• Tot circa 1500 vermeldden de schrijvers en kunstenaars niet hun naam 
• Middeleeuwse teksten waren geen intellectueel eigendom van een schrijver. 
• Je mocht vrijelijk van elkaars werk gebruik maken
  
  

Oudnederlands

(het Nederlands tot 1050)

Allereerste Nederlandse literaire tekst

Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic anda thu wat unbidan we nu

gevonden in een Oudengels prekenhandschrift, omstreeks 1100

Wat denk je dat de zin betekent: Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic anda thu wat unbidan we nu

Echte oudste Nederlandse zin

De zin olla vogala ... is wel de oudste literaire zin, maar niet het alleroudste Nederlands. Dat is:

maltho thi afrio lito  

Deze zin stond in een wetboek uit de zesde eeuw. Welke woorden herken je, als je denkt aan de zin: Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic anda thu wat unbidan we nu?

betekenis

Ik maak je vrij, halfvrije

Deze zin werd uitgesproken als een halfvrije (een soort slaaf) helemaal vrij werd gemaakt.
 

Middelnederlands

(het middeleeuws Nederlands 

vanaf 1050)

Verzamelnaam voor alle Nederlandse dialecten 

 vanaf circa 1050

Geen uniforme taal, geen uniforme spelling

Diets (‘diet’- volk)

Boekproductie

• Handschrift of codex 
• Boeken werden met de hand geschreven en gekopieerd 
•  Circa 1450: uitvinding boekdrukkunst 
• Wiegendrukken of incunabelen
  

Welke taal spraken de mensen in de middeleeuwen?

Hoever kunnen we terug in de tijd en het Nederlands nog goed begrijpen?

1. 200 jaar geleden
2. 500 jaar geleden
3. 1000 jaar geleden
4. 1200 jaar geleden

Weten wetenschappers nu al hoe het Nederlands in de toekomst gaat klinken?

1. Ja
2. Nee

1500

1300

1100

600

Hoe oud zijn deze tekstfragmenten?

Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic anda thu wat unbidan we nu

maltho thi afrio lito

Vraye historie ende al waer

maghic u tellen, hoort er naer! 

Het ghebuerde dat des heer Ghijsbrecht Mariken zijnder nichten seynden wilde in die stadt van Nieumeghen

Aan de slag

Ga naar Google Classroom 

 Onderwerp  Literatuurgeschiedenis 

Maak de opdracht: Literatuur en taal.