PV1 H4 Natuur en Techniek geven

• Natuur & Techniek
• HBO
• Studiejaar 1

 Hoofdstuk 4, Dieren

Hoe te gebruiken?

Deze lessonup is te gebruiken als uitleg bij het boek.

* DISCLAIMER. Deze lessonUp geldt als aanvulling op vakateliers en boek en niet als vervanging.

De student in het geel staan iedere keer de specifieke toetscriteria bij het onderdeel dat verder wordt uitgelegd. 

Wij zijn ongewervelde dieren...

Wij zijn anders, maar ook hetzelfde. Wij hebben allemaal geen ruggegraat voor de stevigheid.

Ongewervelde dieren

De ongewervelde dieren (invertebrata) worden onderverdeeld in een aantal onderstammen die in de volgende slides worden toegelicht. 

Dieren zonder wervelkolom

1. geleedpotigen
   
2. weekdieren
   
3. wormen
4. holtedieren
5. stekelhuidigen
   

De student kan aan de hand van gegeven kenmerken dieren indelen in verschillende groepen (gewerveld / ongewerveld, geleedpotigen, holtedieren..enz).

student kan het soort skelet van stekelhuidigen, geleedpotigen en weekdieren benoemen.

Geleedpotigen

• Uitwendig skelet.
  
• Poten die bestaan uit verschillende gewrichten (leden).
  
• Groot aantal klassen waarvan insecten de grootste is.
  

De student kan kenmerken benoemen van verschillende groepen binnen de geleedpotigen (insecten, spinnen, kreeftachtigen, veelpotigen) en kan deze kenmerken toepassen 

Geleedpotigen

insecten 6 poten            - spinnen 8 poten -                         - kreeftachtigen 10 poten - duizendpoot veelpotigen 

Weekdieren 

Tweezijdig symmetrisch.

Meestal huisje of schelp.

Groepen:

• inktvissen
  
• huisjesslakken
  
• naakslakken
  
• tweekleppigen
  

Wormen 

• Tweezijdig symmetrisch
  
• Geen skelet
  
• Lichaam lang en dun
  

Stekelhuidigen

• Stekelhuidigen hebben geen botten of stevig pantser, maar wel een stevig vel met stekeltjes of ruwe plekken.
• Twee voorbeelden van stekelhuidigen zijn een zee-egel en een zeester. 
  

Holtedieren

Kenmerken:

• Veelzijdig symmetrisch 
  
• Meestal geen skelet
  
• Leven in het water
  
• Vangen prooi met tentakels en netelcellen
  

Gewervelde dieren 

1. Reptielen
   
2. Vissen
   
3. Amfibieën
   
4. Zoogdieren
   
5. Vogels
   

 De student kan de 5 groepen dieren benoemen die onder de gewervelden vallen.

Gewervelde dieren 

1. Vissen
   
2. Amfibieën
   
3. Reptielen
   
4. Zoogdieren
   
5. Vogels
   

Belangrijke criteria voor de onderverdeling zijn;

* Hebben ze longen of kieuwen?

* Zijn ze koud- of warmbloedig?

* Leggen ze eieren?

* Hebben ze haren of veren als vacht?

* Zogen de jongen?

De student kan van vissen, amfibieën, reptielen, vogels en zoogdieren benoemen hoe ze ademhalen, of ze koud- of warmbloedig zijn en welk type bloedsomloop ze hebben.

1: Vissen

Gewervelde 

dieren

Vissen

Kieuwen

Koudbloedig

Zachte eieren, kuit

Haaien en roggen zijn kraakbeenvissen

De meeste andere vissen hebben hard beenmateriaal en daarmee behoren zij tot de beenvissen

1. Vissen 

1. kieuwen

2. koudbloedig 

3. vissen leggen eieren (kuit)

4. schubben

5. nee

Belangrijke criteria voor de onderverdeling zijn;

1.  Hebben ze longen of kieuwen?
2.  Zijn ze koud- of warmbloedig?
3.  Leggen ze eieren?
4.  Hebben ze haren of veren als vacht?
5.  Zogen de jongen?
   

Kraakbeenvissen en beenvissen

Haaien en roggen zijn kraakbeenvissen. Ze hebben een skelet van flexibel kraakbeen en er is een serie kieuwspleten (meestal vijf) achter hun kop.

De andere vissen hebben een skelet dat bestaat uit bot (net als ons skelet).

De student kan de twee klassen vissen in relatie tot de eigenschappen van hun skelet benoemen

2: Amfibieën

Gewervelde 

dieren

Amfibieën

• Koudbloedig 
  
• Jongen kieuwen later krijgen ze pootjes en longen
  
• Volwassen op land met longen 
• Zachte eieren 
  

2. Amfibieën 

1. ademhaling via huid, volwassen dieren hebben longen, de jongen hebben eerst kieuwen.

2. koudbloedig 

3. leggen eieren 

4. dunne slijmerige huid

5. nee

Belangrijke criteria voor de onderverdeling zijn;

1.  Hebben ze longen of kieuwen?
2.  Zijn ze koud- of warmbloedig?
3.  Leggen ze eieren?
4.  Hebben ze haren of veren als vacht?
5.  Zogen de jongen?
   

3: Reptielen

Gewervelde 

dieren

Reptielen

Longen

Eieren leerachtige schil

Koudbloedig

3. Reptielen

1. longen 

2. koudbloedig 

3. leggen eieren 

4. hoornschubben

5. nee

Belangrijke criteria voor de onderverdeling zijn;

1.  Hebben ze longen of kieuwen?
2.  Zijn ze koud- of warmbloedig?
3.  Leggen ze eieren?
4.  Hebben ze haren of veren als vacht?
5.  Zogen de jongen?
   

4: Zoogdieren 

Gewervelde 

dieren

Zoogdieren

• Warmbloedig 
  
• Longen 
  
• Levendbarend 
• Verrassende zoogdieren zijn zeekoeien, zeehonden, walvis, dolfijn
• Het vogelbekdier is het enige zoogdier met een snavel 

4. Zoogdieren

1. longen 

2. warmbloedig 

3.  nee, levend barend

4. harige vacht (ja, walvissen hebben ook haar)

5. ja, door melkklieren aangemaakte melk (ja, het vogelbekdier en de mierenegel produceren melk)

Belangrijke criteria voor de onderverdeling zijn;

1.  Hebben ze longen of kieuwen?
2.  Zijn ze koud- of warmbloedig?
3.  Leggen ze eieren?
4.  Hebben ze haren of veren als vacht?
5.  Zogen de jongen?
   

5: Vogels

Gewervelde 

dieren

Vogels

• Warmbloedig 
  
• Snavel 
  
• Eieren harde kalkachtige schaal 
  
• Verenkleed en vleugels 
  
• Pinguin, struisvogel 
  

5. Vogels

1. longen 

2. warmbloedig 

3. ja, zeleggen eieren 

4. verenkleed en vleugels

5. nee

Belangrijke criteria voor de onderverdeling zijn;

1.  Hebben ze longen of kieuwen?
2.  Zijn ze koud- of warmbloedig?
3.  Leggen ze eieren?
4.  Hebben ze haren of veren als vacht?
5.  Zogen de jongen?
   

De bloedsomloop 

De bloedsomloop zorgt ervoor dat bouwstoffen, brandstoffen en zuurstof bij alle lichaamscellen komen en dat de afvalstoffen weer afgevoerd worden. 

Bloedsomloop hangt nauw samen met ademhaling. 

De student kan de relatie tussen ademhaling en bloedsomloop toelichten.

Drie typen bloedsomlopen

Er zijn drie typen bloedsomlopen: de enkele-, de gesloten- en de open bloedsomloop. 

1. Bij een dubbele bloedsomloop werkt het hart als een dubbele pomp. Er zijn twee gescheiden bloedsomlopen.
2. Bij een enkelvoudige bloedsomloop werkt het hart als een enkele pomp. 
3. Bij een open bloedsomloop stroomt het bloed vrij het lichaam in.
   

 

Open bloedsomloop 

Bij ongewervelde dieren een open bloedsomloop waarbij het bloed of lichaamsvocht zuurstof opneemt.

Enkelvoudige bloedsomloop 

Bij vissen. Het zuurstofarme bloed wordt door het hart naar de kiewen gepompt, daar komt zuurstof in het bloed dat meteen verder naar alle lichaamsdelen stroomt.

Dubbele bloedsomloop 

• Zoogdieren
  
• Vogels
  
• Reptielen  
  
• Amfibieën 
  

Zuurstofarm en zuurstofrijk bloed zijn van elkaar gescheiden 

De ademhaling

Ademhaling is gericht op zuurstof (voor verbranding) bij de cellen te krijgen en koolstofdioxide (afvalstof van verbranding) uit te scheiden.

Ademhalingsorganen zijn aangepast om zuurstof uit water te halen (kieuwen) of uit lucht (longen en tracheëen).

De student kan benoemen welke functie ademhaling heeft en welke stoffen betrokken zijn bij de ademhaling.

Tracheeën bij insecten

Tracheeëen zijn een soort luchtbuisjes in het lichaam. Via de ademspleetjes aan de zijkanten van het insectenlijf wordt de lucht bij beweging van de spieren als he ware naar binnen gezogen en kan het dier de zuursof rechtstreeks uit de lucht halen.

De student weet verschillende ademhalingsorganen (tracheeen, longen, kieuwen) te benoemen en te plaatsen bij de juiste diergroepen.

Warmbloedig vs koudbloedig 

Warmbloedige dieren hebben een grotere energiebehoefte dan koudbloedige dieren, omdat ze hun lichaamtemperatuur constant op peil houden. Om warm te blijven is er veel zuurstof en brandstof nodig voor verbranding. 

Koudbloedige dieren laten hun lichaamstemperatuur afhankelijk zijn van de omgeving. Zij worden sloom als het kouder wordt.

Misconcepten dieren 

• Een kip is een vogel, maar kan nauwelijks vliegen (Kippen vliegen prima). 
  
• Een dolfijn is een vis (nee, zoogdier want longen, levendbarend). 
  
• Een vogelbekdier is een vogel (nee. zoogdier met snavel) en legt eieren (Ja vogelbekdieren leggen eieren, maar zogen hun jongen dus een zoogdier).
  
• Een vleermuis heeft vleugels en is dus een vogel (nee, het is een zoogdier, haar, levend barend en zogend).
  
• Een walvis is een vis (nee, zie dolfijn). 
  
• Een meelworm is een worm (nee, de larve van een meeltor)
  

Groei: Metamorfose 

Vlinders, libelles maar ook kikkers en padden vertonen een duidelijke metamorfose. De jonge dieren lijken niet op de volwassen dieren; ze worden larven genoemd. Als het dier van gedaante verwisselt noemen we dat metamorfose.

De student kan uitleggen wat er bedoeld wordt met “metamorfose” (gedaantewisseling). 

Volledige metamorfose 

De metamorfose bij vlinders is een volledige metamorfose . 

De stappen bij volledige gedaantewisseling zijn;

ei             larve            pop                volwassen                               

            

De student kan van zowel volledige en onvolledige gedaantewisseling een voorbeeld noemen.

Onvolledige metamorfose 

De metamorfose bij sprinkhanen is een onvolledige metamorfose . 

De sprinkhanen vervellen vijf tot vijftien keer omdat er geen popstadium is noemen we dit onvolledige metamorfose.  De stadia bij de vervelling worden nimfen genoemd.

De student kan van zowel volledige en onvolledige gedaantewisseling een voorbeeld noemen.

De student kan de verschillen tussen onvolledige en volledige gedaanteverwisseling benoemen.

Volledige metamorfose bij insecten

Onvolledige metamorfose bij insecten

• vlinders
  
• meeltorren 
• veranderen sterk van gedaante 
• larve
• popstadium 

• sprinkhanen
  
• libelles
  
• waterjuffers
  
• veranderen niet sterk van gedaante maar vervellen een aantal keer
  
• geen popstadium 
  

Voortplanting dieren

• Geslachtelijk of ongeslachtelijk
  
• Uitwendig en inwendig 
• Eieren of levendbarend 
  
• geen broedzorg of broedzorg 
  
• Nestvlieders of nestblijvers 
  

Ongeslachtelijke voortplanting

Ongeslachtelijke of maagdelijke voortplanting komt voor bij wandelende takken en bladluizen maar ook bij sommige amfibieën, reptielen en vissen. De vrouwtjes leggen zonder tussenkomst van een mannetje eitjes. Daaruit komen vrijwel uitsluitend vrouwtjes. De nakommelingen zijn allemaal kopieën van haarzelf, klonen.

De student  kan aangeven wat bedoeld wordt met ongeslachtelijke voortplanting bij dieren.

De student kan een aantal verschillende vormen van ongeslachtelijke voort-planting noemen bij dieren en daar een voorbeeld bij geven.

Geslachtelijke voortplanting 

Geslachtelijke voortplanting wordt ook seksuele reproductie genoemd. Dat houdt in dat een vrouwelijke eicel en een mannelijke zaadcel met elkaar versmelten (bevruching) waarna een embryo zich kan ontwikkelen. 

Geslachtelijke voortplanting zorgt voor genetische variatie.

De student kan uitleggen wat bedoeld wordt met geslachtelijke voortplanting bij dieren en wat onder bevruchting wordt verstaan. 

De student kan de volgorde van gebeurtenissen bij geslachtelijke voortplanting benoemen 

Uitwendige bevruchting 

Bij de meeste vissoorten en amfibieën vindt de bevruchting buiten het lichaam plaats. Vrouwtjes laten hun eicellen los en mannetjes laten hun zaadcellen hierover los. De kans dat zij elkaar treffen is niet zo groot. Er worden dan vaak ook gigantische aantallen eicellen en zaadcellen geproduceerd.

De student kan uitleggen op welke manieren de bevruchting bij dieren tot stand kan komen.

Inwendige bevruchting 

Op het land drogen eicellen en zaadcellen makkelijk uit, daarom vindt er bij landdieren vaak inwendige bevruchting plaats. Ze hebben geslachtsorganen om te kunnen paren. Tijdens het paren brengt het mannetje zaadcellen in het lichaam van het vrouwtje, dicht bij de eicellen. Daardoor is de kans op bevruchting groter. Toch worden hier ook veel spermacellen geproduceerd waarbij een enkeling erin slaagt een bevruchting tot stand te brengen.

De student kan uitleggen op welke

 manieren de bevruchting bij 

dieren tot stand kan komen.

De student kan het verschil tussen uitwendige en inwendige bevruchting benoemen en toelichten met oog op de leefomgeving van de dieren 

Eierleggend en levendbarend

De meeste dieren leggen eieren waarin de nakomelingen zicht ontwikkelen. Zoogdieren en mensen kennen inwendige bevruchting en zijn levendbarend. De jongen worden niet uit een ei geboren maar ontwikkelen zich in de moeder, in een baarmoeder. Sommige vissoorten, reptielen, amfibieën en slakken zijn ook levendbarend.

De student kan uitleggen wat met eierleggend en levendbarend bedoeld wordt en bij welke diergroepen dit voorkom.

Broedzorg en aantallen 

Heel veel eieren = minder broedzorg

Vissoorten en amfibieën kennen vaak geen broedzorg

Weinig eieren of levendbarend = vaak wel broedzorg. 

Bij prooidieren worden er meer nakommelingen voortgebracht dan bij roofdieren of dieren aan de top van de voedselpiramide.

De student kan uitleggen wat broedzorg en aantal nakomelingen met elkaar te maken hebben.

Broedzorg en aantallen 

Als er minder nakommelingen per keer zijn en de draagtijd toeneemt, dan zullen de ouders meer investeren in het grootbrengen en beschermen van de jongen.

De student kan uitleggen wat broedzorg en aantal nakomelingen met elkaar te maken hebben.

Nestvlieders en nestblijvers

Bij vogels en zoogdieren onderscheiden we nestvlieders en nestblijvers.

Jongen van nestvlieders worden 'buiten' geboren, hebben bij de geboorte al haren of (dons) veren en de ogen zijn open. Voorbeelden zijn hazen- en reeënjongen en weidevogels. Op het nest blijven is erg riskant. Nestvlieders kunnen vrijwel meteen lopen. 

Nestblijvers, jongen die 'binnen' worden geboren ( in holen, onder dakpannen of in nestkastjes) zijn bij de geboorte meestal kaal en blind en kunnen nog niet lopen. Ze blijven enige tijd binnen. Veel vogels en bijvoorbeeld konijnen.

De student kan uitleggen wat bedoeld wordt met de termen (1) nestvlieders en (2) nestblijvers en diersoorten noemen die als voorbeeld voor deze termen kunnen worden genomen. 

Voedsel

Herbivoren - planteneters

Carnivoren - vleeseters

Omnivoren - alleseters

De student kan de verschillen tussen het gebit van een vleeseter, planteneter en alleseter benoemen en toelichten met het oog op de functie van de verschillende gebitsonderdelen.

Carnivoren ( vleeseters)

• knipkiezen met scherpe punten.
• knipkiezen van bovenkaak en onderkaak glijsen hierbij als een schaar langs elkaar heen.

Herbivoren (planteneters)

• grote, platte kiezen waarop een scherpe richels zitten, plooikiezen. 
• als ze de kiezen van de boven- en onderkaak langs elkaar wrijven,  kunnen ze taaie plantaardige vezels stukmaken en fijnmalen.

De student kan de verschillen tussen het gebit van een vleeseter, planteneter en alleseter benoemen en toelichten met het oog op de functie van de verschillende gebitsonderdelen

Omnivoren ( alleseters)

• een gebit dat is aangepast aan het eten van zowel plantaardig voedsel als vlees. 
• De voortanden zijn beitelvormig voor het afhappen van voedsel. 
• De vaak duidelijk aanwezige hoektanden scheuren het voedsel af. 

• De kiezen breken en malen het voedsel en worden ook wel knobbelkiezen genoemd.
  

Zintuigcellen 

• Feromonen ( geurstoffen) om een partner te interesseren.
  
• Geurvlag....indringende urinelucht om territorium te markeren.
  
• Gezang van vogels om partner te vinden en territorium af te bakenen.
  
• Vliegen en vlinders proeven met hun voorpoten.
  
• Slang voelt trillingen maar kan niet echt horen.
  

De student kan verschillende zintuigcellen benoemen en voorbeelden herkennen bij verschillende organismen.

Schutkleur

De student kan voorbeelden herkennen bij dieren van schutkleur, alarmkleur, mimicry en opvallen als gevolg van sekseverschillen.

Alarmkleur

blz 104-105 

De student kan voorbeelden herkennen bij dieren van schutkleur, alarmkleur, mimicry en opvallen als gevolg van sekseverschillen

Mimicry

Een ongevaarlijk dier doet zich voor als een gevaarlijke of giftige soort.

De student kan voorbeelden herkennen bij dieren van schutkleur, alarmkleur, mimicry en opvallen als gevolg van sekseverschillen.

Sekseverschillen

blz 105-106

De student kan voorbeelden herkennen bij dieren van schutkleur, alarmkleur, mimicry en opvallen als gevolg van sekseverschillen

Seizoenen overleven

Dieren kunnen ongunstige omstandigheden (te droog in de zomer,  te koud en/of geen voedsel in de winter) overleven door:

• Weg te gaan: bijvoorbeeld vogels en sommige insecten die wegtrekken
  
• In volledige winterslaap te gaan bijvoorbeeld egels, vleermuizen, kikkers en sommige vlinders
  
• In onvolledige winterslaap (soms nog wel op pad uit om te eten) zoals eekhoorns
  
• in zomerslaap bijvoorbeeld slakken als het te droog is in de zomer
  

De student kan verschillende voorbeelden herkennen van manieren waarop dieren seizoenen overleven (trek, overwinteren, winterslaap).