Voorbereidende les - geschiedenis

• Geschiedenis
• Basisschool
• Groep 5-8

Eise Eisinga en de Verlichting

de Verlichting

Verlichting

Aan het eind van de les:

• weet je wat de Verlichting is. 
• weet je wie Eise Eisinga was en waarom hij een verlichte denker is.
• weet je wat patriotten zijn.
  
• ben je goed voorbereid op je bezoek aan het Planetarium. 

Lesdoelen

de Verlichting 

De Verlichting is in periode in de geschiedenis (1685-1815).

In deze periode zijn er steeds meer verlichte denkers. 

de Verlichting 

Ze vinden dat iedereen zelf mag nadenken en niet zomaar moet geloven wat de koning of de kerk verteld. Iedereen heeft rechts op zijn eigen mening.

Verlichte denkers geloven dat je de wereld kunt begrijpen door je verstand te gebruiken. 

de Verlichting 

Om die ergens een eigen mening over te vormen, moet je er natuurlijk wel wat van weten. Daarom vinden Verlichte denkers het heel belangrijk dat iedereen toegang heeft tot kennis.

Daarom vinden Verlichte denkers dat de koning en de stadhouders teveel macht hebben. De burgers moeten meer voor het zeggen hebben.  

Eartiids koene allinnich bern fan rike minsken nei skoalle. Ferljochte tinkers fine dat elkenien rjocht hat op kennis en dat elkenien dus ek nei skoalle kinne moat. Ek bern fan earme minsken.

In welke tijd bouwde Eise zijn planetarium?

1. (1500-1600) tijd van ontdekkers en hervormers
2. (1600-1700) tijd van regenten en vorsten
3. (1700-1800) tijd van pruiken en revoluties
4. (1800-1900) tijd van burgers en stoommachines

Eise Eisinga

Eise Eisinga is in echte Verlichterdenker. Hij wordt in 1744 geboren in Dronrijp. 

Wie was Eise Eisinga?

De vader van Eise had een beroep dat nu niet meer bestaat. Je ziet het hiernaast. Wat denk je dat hij deed?

Tip

Wie was Eise Eisinga?

De vader van Eise was wolkammer. Als je vader wolkammer was kon je tot je 12e naar school. Daarna moest je het vak van je vader leren. Zo ging dat ook bij Eise. 

Een wolkammer kreeg de wol van de schapen binnen en waste, kamde en verfde de wol. Daarna konden mensen het spinnen en de draden gebruiken om er kleding van te maken. 

Wie was Eise Eisinga?

Maar Eise was heel slim en zijn ouders wisten dat. Dus mocht hij één keer per week naar Franeker lopen om daar les te krijgen in wiskunde en sterrenkunde. 

Vraag

Hoe lang zou het ongeveer duren om van Dronrijp naar Franeker te lopen?

Antwoord

Bijna anderhalf uur!

Wie was Eise Eisinga?

Eise maakte een heleboel aantekeningen tijdens zijn lessen. 

Hier zie je wiskunde-aantekeningen. Eise moest een heleboel sommetjes maken.

Teken jij weleens een lachend gezichtje in de zon? Dat deed Eise ook! Kijk maar naar de aantekeningen van zijn lessen sterrenkunde.

Wie was Eise Eisinga?

Omdat de vader van Eise 'maar' wolkammer is, kan Eise niet studeren aan de universiteit.  

Wolkammers kamden niet alleen wol, maar verfden dit ook. Hier zie je een brief van Eise waarin hij wol in verschillende kleuren meestuurt voor een wedstrijd. Hij wint er zelfs een prijs mee!

In 1786 trouwt Eise en samen met zijn vrouw Pietje verhuist hij naar Franeker, waar hij zijn eigen wolkammerij begint.

Verlichte denkers vinden het prima dat Eise niet naar de universiteit kan. 

1. Waar
2. Niet waar

Het Planetarium

Eise kan dan wel geen sterrenkunde studeren, toch is hij daar in zijn vrije tijd veel mee bezig. Hij doet superingewikkelde berekeningen. Hij kan precies vertellen wanneer de planeten op welke plek aan de hemel staan. 

Het Planetarium

Maar alle keren die berekeningen maken is heel veel werk. Kan dat niet makkelijker...?

In 1744 bedenkt Eise dat hij een planetarium gaat bouwen. Gewoon in zijn eigen woonkamer. 

Wat is een planetarium?

1. Een nagebouwd model van de aarde
2. Een nagebouwd model van de zon en de planeten.
3. Een soort klok waarop je de stand van de maan kunt zien.
4. Een soort kalender waarop je kunt zien welke dag het is.

Het planetarium

Een planetarium is een nagebouwd model van de zon en de planeten en wordt gebruikt om uit te leggen hoe deze ten opzichte van elkaar bewegen.

Een Planetarium zag er vroeger vaak zo uit. In het midden zie je de zon, met op verschillende afstanden de planeten eromheen. Eise maakte naast het planetarium op deze foto nog een planetarium, maar dan eentje in zijn plafond!

Het Planetarium

Het planetarium van Eise is heel bijzonder. De planeten in het planetarium draaien namelijk net zo snel (of langzaam) om de zon als in het echt. Eén kleine klok zorgt er samen met acht gewichten voor dat alles kan bewegen. 

Het planetarium

 Dat ziet er ongeveer zo uit:

de Verlichting

Dat Eise in planetarium bouwt komt eigenlijk wel goed uit, want niemand begrijpt de bewegingen van de planeten zo goed als hij. Dat blijkt wel in 1774, want dan gebeurt er wat bijzonders: vier planeten komen met de maan op een rij aan de hemel te staan. 

Hier zie je de voorspelde samenstand. Klik op de afbeelding om hem groter te maken.

de Verlichting

Een dominee uit Friesland denkt dat de botsing van de planeten het eind van de wereld bedenkt. Hij denkt dat de planeten worden verbrand in de zon.

De Verlichting

Eise weet beter. Van de aarde af lijkt het misschien of de planeten dicht bijelkaar staan, maar een botsing zou dus echt niet gebeuren. In zijn Planetarium kan iedereen dat direct zien.

Het planetarium

Het planetarium van Eise is zo bijzonder dat het gelijk vernoemd wordt zodra het af is. Er komen allemaal mensen op af. Door naar het plafond van de woonkamer van Eise te kijken leren ze hoe het zonnestelsel werkt.  

Je ziet hier het leitje (een soort ouderwets wisbordje) waar Eise al zijn ingewikkelde berekeningen op maakte. Je kunt deze bekijken in het Planetarium!

Patriotten

Eise houdt hem niet alleen bezig met de wolkammerij en het planetarium, maar ook met de politiek. Eise is een patriot. 

Patriotten vonden dat de stadhouder Willem V teveel macht had. Hij besloot over van alles in de Rebubliek. Volgens patriotten moesten de burgers hier ook iets over kunnen zeggen.

Patriotten

Helaas loopt het niet goed af voor de patriotten. In 1787 laat de stadhouder alle patriotten oppakken. Eise vliegt daarom naar Duitsland. Tenslotte komt hij een paar jaar later alsnog in de gevangenis terecht en met gevolg als straf een hele tijd mag hij Fryslân niet in.

Patriotten flechtsje (soms mei harren hiele húshâlding) de stêd Frjentsjer út.

Patriotten

Eise Eisinga

Als Eise weer terug is in zijn Planetarium krijgt hij zelf heel bijzonder bezoek: Koning Willem I komt langs!

Eise hat fan it begjin fan syn Planetarium ôf in gasteboek byholden, dêr’t minsken harren namme yn sette koene as se lâns west hiene. Ek Kening Willem I hat it gasteboek tekene. Spitigernôch is syn hantekening út it gasteboek stellen.

Eise Eisinga

In 1828 sterft Eise op 84 jarige leeftijd.

.

Waarom is Eise een echte verlichtingsdenker?

Hint

Verlichtingsdenkers:

- vinden kennis voor iedereen heel belangrijk.

- vinden dat iedereen recht heeft op een eigen mening.

- vinden het belangrijk dat iedereen zelf nadenkt.

- vinden dat de koning teveel macht heeft en willen dat burgers meer inspraak krijgen.

.

Wat zou jij nog over Eise Eisinga of het Planetarium willen weten?

Tot snel!